تاریخچه افسران نظمیه

كنت دمونت فورت

كنت در پی درخواست ناصر الدین شاه از دولت اطریش به عنوان كارشناس امور پلیس به امنیت شهری به ایران آمد و پس از بررسی اعلام كرد كه با 400 پلیس پیاده و 60 پلیس سواره می تواند امنیت تهران را تأمین نماید و پس از تدارك مقدمات كار روز 16 ذیقعده سال 1295 هجری قمری اولین تابلوی شهربانی  تهران  نصب گردید كه عبارت بود از (اداره جلیله پلیس دار الخلافه و احتسابیه) و به این ترتیب تهران برای نخستین بار دارای پلیس شد.

كنت برای حفظ نظم و امنیت تهران مقرراتی وضع كرد كه به كتابچه قانون كنت معروف گردید. چندی بعد اداره پلیس  تهران  به صورت وزارت نظمیه در آمد و چهره تازه ای به خود گرفت و دارای سازمان منظم و ادارات ثابتی شد وی بر مبنای مقررات مصوبه با شدت و قدرت كامل در حفظ امنیت شهر می كوشید و در برابر خلاف كاران فوق العاده سختگیری نشان می داد او همچنین ترتیبات منظم و مقررات تازه ای برای زندان و زندانیان وضع و به مورد اجرا گذاشت.

كنت از سال 1295 تا سال 1309 هجری قمری در انجام وظایف خود كوشید و سرانجام بر اثر دسیسه و تحریك درباریان و به ویژه كامران میرزا فرزند شاه و حاكم تهران از سمت خود معزول گردید.

سید عبدالله خان نظام السلطنه

وی در سال 1309 كه كنت دمونت فورت از سمت وزارت نظمیه معزول شد، رئیس نظمیه تهران شد دكتر فوریه پزشك مخصوص ناصرالدین شاه درباره وی می نویسد (ابوتراب خان به من گفت رئیس تازه پلیس ، سید عبدا... برادر میزرا عیسی وزیر ناب الحكومه تهران این مقام را كه تیول نایب السلطنه است از او به ماهی هزار تومان اجاره كرده و انصاف این است كه این مبلغ برای چنین مقامی بسیار كم است)

در كتاب (شرح حال رجال ایران ) آمده است ( ریاست شهربانی یا وزارت انتظام السلطنه بیش از 7 ماه طول نكشید و به جای او میرزا ابوتراب خان نوری كه قبلاً معاون كنت دمونت فورد بود به سمت وزیر نظمیه تعیین شد)

میرزا ابو تراب خان نظم الدوله

نظام الدوله در زمان تصدی كنت دمونت فورت معاونت نظمیه را به عهده داشت وی زبان فرانسه را به خوبی می دانست و مطالعات زیادی در امور سیاسی و اجتماعی كشورهای اروپایی نموده بود. میرزا ابوتراب پس از شروع خیلی سعی نمود كه با استفاده از معلومات كنت بتواند تشكیلات اساسی و برای نظمیه بنهاند و وضع نظم و انتظام را از آن حالت هرج و مرج رهایی بخشد ولیكن موفقیتی بدست نیارود .

نظم الدوله تا زمان مظفر الدین شاه در ریاست نظمیه باقی بود و بازپرسی از میرزا رضای كرمانی (قاتل ناصر الدین شاه) بوسیله او صورت گرفت.

میرزا عیسی خان وزیر

بعد از نظم الدوله، میرزا عیسی خان وزیر رئیس نظمیه شد و بر یك عده ای افسران ارشد و رصد باشی و داروغه و سایر عواملی كه آسایش و امنیت شهر را تأمین و با متخلفین در مبارزه بودند ریاست داشت. گفته شده وی وظایف خود را به دقت انجام می داد و در اجرای دستورات مقامات بالا بسیار جدی بود.وی در سال 1288 شمسی در وبای اولی كه در تهران شیوع یافت بدرود حیات گفت.

كریم خان مختار السلطنه

پس از درگذشت میرزا عیسی خان وزیر، كریم خان مختارالسلطنه به سمت «وزیر نظمیه» منسوب گردید و شروع به اصلاحات این دستگاه كرد. مختارالسلطنه نظمیه را به صورت سازمان منظم و صحیحی در آورده و دو اثر مربوطه را تشكیل و شهر تهران را به چهار ناحیه (كمیساریا) تقسیم نمود و آمار جمعیت تهران را كه در آن تاریخ 160000 نفر بود با نقشه محلات پایتخت و تعداد خانه ها و دكاكین و كلیه ابنیه تهیه و آماده ساخت.

وی علاوه بر این واحدی به نام ژاندارمری كه تا آن زمان اسمی از آن برده نمی شد ترتیب داد و با تصویب  دولت  وقت هنگهای افشار ـ بكشلو ـ فیروزكوه و تهران و سوادكوه را تحت فرماندهی خود گرفت و چون فرد كاردانی بود اداره بلدیه را به عهده گرفت و چندی نگذشت حكومت  تهران  را هم به او واگذار كردند و بدین ترتیب كلیه امور انتظامی و حل مسائل حقوقی و كیفری به عهده او گذاشته شد.

وی دو بار به حكومت تهران و ریاست نظمیه منصوب شد.

معاون الدوله

محمد ابراهیم خان معاون الدوله پسر فخر خان امین الدوله كاشانی پس از مختارالسلطنه به وزارت نظمیه و احتسابیه منصوب شد . وی قبل از ریاست نظمیه در مسئولیت های نظیر وزارت تجارت ، معاونت وزارت عدلیه، كارگزار آذربایجان، كنسول و كارپرداز اول دولت ایران در قفقاز و ... داشت و در اواسط 1314 هجری قمری به ریاست نظمیه منصوب و در اوایل سال 1316 هـ .ق از این سمت استعفاء داد.

گفته شده وی فرد كارآمدی بود كه بعدها به سمت وزارت امور خارجه انتخاب شد. ظاهراً معاون الدوله اولین فرد غیر نظامی است كه به سمت وزارت نظمیه منصوب شده است.

آقابالا خان(سردار افخم)

آقابالا خان صاحب لقب های معین نظام ، وكیل الدوله و سردار افخم است. وی ابتدا سرتیپ فوج كامران میرزا بود كه در سال 1303 هـ . ق لقب صارم السلطنه درخواست كرد لاكن در جمادی الثانی سنه 1304 به درجه میر پنجی ارتقاء یافته و به معین نظام ملقب گردید . گفته شده وی در سال 1327 هجری قمری پس از بركناری از ریاست نظمیه درحالی كه حكومت گیلان را بر عهده داشت در شهر رشت به دست مشروطه طلبان و آزادی خواهان كشته شد.

آقابالاخان مورد لطف خواص كامران میرزای نایب السلطنه پسر ناصر الدین شاه و پدر زن محمد علی شاه بود .

فتح ا... سعید السلطنه

فتح ا... سعید السلطنه فرزند میرزا رفیع نظام العلماء تبریزی در سال 1288 قمری در تبریز متولد شد. در دوران سلطنت مظفر الدین شاه مدتی رئیس فوج توپچی مقدم مراغه و سپس رئیس فوج پیاده نه خوی شد . در سال 1313 هجری قمری مدتی معاون استانداری فارس بود و در سال 1315 قمری به پیشكاری حكومت تهران منصوب شد . در سال 1322 قمری عهده دار ریاست نظمیه تهران بود و در سال 1324 قمری به حكومت بوشهر رسید. در سال 1325 قمری در زمان نخست وزیری ابوالقاسم ناصر الملك رئیس نظمیه تهران شد.

انتصاب وی به ریاست مقارن با وضع بسیار آشفته كشور بود و مشروطه طلبان و آزادی خواهان از یك طرف و طرفداران استبداد از طرف دیگر صف آرایی نموده و اوضاع سیاسی كشور به شدت مخشوش بود. در چنین وضعیتی نه تشكیلات نظمیه و نه رئیس نظمیه هیچ یك نمی توانستند عامل مؤثری در استقرار نظم و امنیت عمومی باشند.

اعظم السلطنه

وزارت نظمیه اعظم السلطنه در تهران مصادف بود با شورشهای پیاپی مردم (در آستانه پیروزی مشروطه طلبان) كه دیوانه خانه عدلیه می خواستند تحصن كسبه و دانش آموزان مدرسه دارالفنون در سفارت انگلیس و مهاجر علماء از تهران و ترور میرزا علی اصغر خان اتابك و عزل عین الدوله و صدارت میرزا نصرا... خان مشیرالدوله و صدور فرمان مشروطیت ، گفته شده وی از امور انتظامی اصلاً اطلاع نداشت . از وقایع مهم دوره ریاست اعظم السلطنه ترور امین السلطان و واقع معروف به توپخانه است.

معتضد دیوان

معتضد دیوان روز بیست وهشتم ذیقعده 1325 هجری قمری به دستور محمد علی شاه به وزارت نظمیه تهران منصوب شد از وقایع مهم عهد و زمان وزارت معتضد دیوان وكیل واقعه تكیه دولت و دیگری واقعه پرتاب نارنجك به سوی اتومبیل محمد علی شاه، شش نفر مقتول و عده ای مجروح می شوند معتضد دیوان 3 نفر از جمله حیدر خان عمواوقلی را به اتهام ساختن بمب دستگیر می نماید و همچنین اقدام به علت اعتراضاتی كه به عمل آمد باعث عزل معتضد دیوان گشت.

عبدل الحسین خان (سردار سالارالمك گروسی)

از دوران ریاست نظمیه عبدل الحسین خان (سردار سالارالمك گروسی )  حسن علی خان امیر نظم و كارهای وی در نظمیه  اطلاع چندانی در دست نیست.

گفته شده چون دوره كشمكش بین محمد علی شاه و مشروطه طلبان پیش آمد شاه یكی از خاصان خود یعنی (رضا بالا) را به ریاست نظمیه گماشت.

رضا بالا

وی آخرین رئیس نظمیه دوران استبداد صغیر (زمان محمد علی شاه) می باشد وی از ایادی محمد علی شاه بود و موظف بود كه آزادی خواهان و مشروطه طلبان را تحت فشار و شكنجه قرار دهد ولی چون محمد علی شاه از سلطنت خلع شد و قوای مجاهدین در سال 1307 هجری قمری وارد تهران شدند رضا بالا ناچار پست خود را ترك گفت .

یپرم خان

اولین رئیس نظمیه تهران در عصر  مشروطیت  از ارامه قرباق گنچه و از اعضای مرموز حزب ارتجاعی داشناكستیون بود و در ایران تشكیلات داشناك را به وجود آورد او به ظاهر داعیه آزادی خواهی داشت  و با عواملی كه داشت خود را شبه انقلابی نشان می داد و به هنگام حمله به تهران فرماندهی گروهی از داشناكها را به عهده گرفتن و بعد از سقوط محمد علی میرزا و فتح تهران توسط مجاهدین به ریاست نظمیه تهران برگزیده شد.

یپرم خان پلیس های سوار مخصوص گشت شبانه در شهر و دسته جات پیاده پلیس برای مراقبت از نقاط مهم پایتخت به وجود آورد و كلانتری ها را ازخانه كدخدا به مركز مشخصی به نام كمیساریا انتقال داد و اداره ای به اسم اداره تحقیق كه معادل اداره اطلاعات بود تأسیس كرد و عمارت و میدان توپخانه را به محل جدید نظمیه اختصاص داد . روی هم رفته اقدامات وی در زمینه سرو سامان بخشیدن به نظمیه تهران قابل توجه بود . نظم بخشی و سازمان دهی از ویژگی های یپرم است .

یپرم خان یك بار از ریاست نظمیه استعفاء كرد . ولی پس از شكست دادن سالارالدوله به ریاست نظمیه منصوب شد و بعدها در جنگ با سالارالدوله در هشت فرسنگی همدان از پای درآمد گفتنی است یپرم خان بودجه پرسنلی كاركنان نظمیه را از محل درآمد با ندرول مشروبات و تریاك و عوارض قیان تصویب و تأمین نمود و درجه داران نظمیه را به این صورت تأمین كرد. رصد باشی، یوزباشی، كمیسر، سركمیسر، كلانتر.

مظفر اعلم

وی یكی از معاونین یپرم خان بود . از كارهای یپرم خان در زمان ریاستش بر نظمیه تشكیل پلیس سوار بود كه آن را به مظفر خان اعلم داده بود و برای آنكه بین پلیس سوار و پلیس عادی تفاوتی باشد این گروه را ژاندارم نامید این ژاندارم ها وظایف ژاندارم های بعدی را كه حفظ امنیت در راه ها و روستاها باشد نداشتند و به منزله كلانتری‌سوار سالهای بعد بودند . پس از استعفای یپرم خان از ریاست نظمیه (دوره اول) مظفر اعلم به ریاست نظمیه برگزیده شد و چون یپرم بازگشت اعلم به ارتش منتقل گردید در زمان ریاست نظمیه اعلم حادثه قتل صنیع الدوله اتفاق افتاد و هر چند قاتلین به وسیله شهربانی دستگیر شدند ولی سفارت روسیه مداخله كرده آنها را از نظمیه ایران گرفت و برای محاكمه و مجازات به روسیه فرستاد.

سردار نظام(سردار شوكت)

وی از فارغ التحصیلان دارالفنون و از مشروطه خواهان به شمار می رفت و در زمان استبداد  صغیر فراری و مخفی بود . او نخستین كسی است كه به باسواد كردن افراد پلیس توجه كرد و معتقد بود كه پلیس باید آموزش كافی ببیند لذا آموزشگاه هایی برای تربیت افسران تشكیل داد ولی ریاست او زود گذر بود.

قاسم پوروالی

قاسم پوروالی یا قاسم والی، فرزند علی خان در سال 1271 خورشیدی متولد شد وی تحصیل كرده فرانسه بود و در سال 1291 خورشیدی به ریاست كل نظمیه و درجه سرداری رسید و ملقب به سردار همایون گردید. در دوران ریاست كوتاه وی هیچ تحولی در نظمیه روی نداد تا اینكه سوئدی ها كار نظمیه را بدست گرفتند . قاسم پوروالی سپس به حكومت تهران ، ریاست بریگاد مركزی ،كفالت وزارت جنگ، ریاست تفتیش قشون، حكومت اراك و در سال 1299 خورشیدی به ریاست دیوزیون قزاق منصوب شد .

گفته شده بیشتر سمت هایی كه به پوروالی داده شد به اشاره و پشتیبانی بیگانگان بود .

سرهنگ وسته(اهل سوئد)

در پی موافقت مجلس دوره دوم با استخدام مستشاران خارجی وسته اهل سوئد با درجه سرهنگی به ریاست نظمیه تهران رسید وی در اولین گام حدود60 تن افسران شاغل را در نظمیه را اخراج نمود و در گام بعدی پس از پاكسازی نظمیه و بررسی موفقیت به آموزش افسران و افراد پلیس همت گمارد.

وسته تعدادی از افراد نظمیه را رای اخد تعلیمات به پادگانهای باغشاه و یوسف گسیل داشت و قزوین بر این نقطه دو آموزشگاه اختصاصی پلیس دایر كرد. یكی از این آموزشگاه ها به آژان ها (افراد پلیس را آژان می گفتند) سواد خواندن و نوشتن زبان فارسی و شیوه كار پلیس انتظامی را یاد می داد و دیگری كه به مدرسه آسپیرانی موسوم بود افراد پلیس را در رشته های آگاهی و كشف جرایم و كارآگاهی تغییر مجرمین سیاسی تعلیم می داد. وستداهل به همراه مشاوران خود تهران را از نظر انتظامی به ده ناحیه تقسیم بندی و در هر ناحیه یك كلانتری كه آن روزها كمیساریا خوانده می شد تأسیس نمود .

شهربانی وستداهل نقش عمده در دستگیری اعضاء كمیته مجازات بر عهده داشت. وستداهل و هیئت سوئدی همراه وی در پی به قدرت رسیدن رضا خان با دسائس وی از كار بركنار شدند.

منبع:سایت نیروی انتظامی