تبیان، دستیار زندگی
تشكلهای مشروعه طلبان ازمهمترین انجمن ها وتشكل های سیاسی عصرمشروطیت می باشند. مشروعه طلبان معتقد به لزوم تطبیق كامل قوانین مصوب مجلس با شریعت اسلام بودند وموفقیتشان دربه تصویب رساندن اصل دوم متمم قانون اساسی،نقش آنهارا درنهضت مشروطه برجسته كرد.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

مخالفان مشروع مشروطه!


تشكلهای مشروعه طلبان ازمهمترین انجمن ها وتشكل های سیاسی عصرمشروطیت می باشند. مشروعه طلبان معتقد به لزوم تطبیق كامل قوانین مصوب مجلس با شریعت اسلام بودند وموفقیتشان دربه تصویب رساندن اصل دوم متمم قانون اساسی،نقش آنهارا درنهضت مشروطه برجسته كرد.

مشروطه

روند قانونگذاری،ترجمه قوانین اروپایی،طرح مسائلی چون آزادی وتساوی حقوق مسلم باغیرمسلم، موجب مخالفت جمعی ازعلما به رهبری شیخ فضل الله نوری شد. این گرایش فكری كه معتقد به تطبیق كامل قوانین مصوب مجلس باشریعت اسلام وبرقراری مشروطه مشروعه بود، جایگاهی درمجلس نداشت. بلكه به صورت تشكل های علمادرخارج ازمجلس نمودارگشت وحیات سیاسی كشوروعملكرد مجلس را تحت تاثیرقرارداد.

شیخ فضل الله نوری،رهبرمشروعه طلبان،ازعلماومجتهدان برجسته زمان خویش وازشاگردان میرزاحسن شیرازی بود.حاج شیخ عبدالنبی و سید احمد طباطبایی،از روحانیون معروف پایتخت وسد كاظم یزدی،عالم برجسته نجف،در زمره مشروعه طلبان بودند.علمای برجسته شهرستانهانیزهمچون میرزاحسن (مجتهد معروف تبریز)،شیخ علی فومنی وحاجی خمامی از روحانیون گیلان،حاج آقامحسن ازعلمای عراق،شیخ قربانعلی (عالم معروف زنجان)،آخوند ملامحمد آملی،حاجی آخوند رستم آبادی ومجتهد سبزواری به همراه جمع كثیری ازروحانیون تهران و ولایات به مشروعه طلبان پیوستند.

درآغازكارمجلس،شیخ فضل الله نوری همانندسیدمحمدطباطبایی وسیدعبدالله بهبهانی،رهبران روحانی مشروطه خواه درمجلس حاضرمی شدودیدگاههاونظرهای خودرابیان می كرد.اماسخنان وی مورد توجه وكلاواقع نمی شدواختلافات فكری شیخ واهل مجلس كاملاً آشكاربود.شیخ فضل الله نوری با تلاش بسیار وبه رغم مخالفتهای جدی مشروطه خواهان اصل نظارت علمابرقانون اساسی رابه مجلس قبولاند.امادرمورد اصول دیگرقانون اساسی،همچون مساوات وآزادی،موفق به مجاب كردن وكلانشد. پافشاری شیخ براعتقاداتش،فاصله اوبامجلس را روزبه روز بیشتركرد.

شیخ فضل الله نوری چون مجلس را بی اعتنا به نظریات خویش دید،شیوه دیگری رابرای تبیین دیدگاههای خود ومبارزه با سیاستهای مشروطه خواهان كه آنهارامخالف شریعت اسلامی ومتاثر از سیاست وفرهنگ كشورهای اروپایی می دانست برگزید.بافرارسیدن ماه جمادی الاول وایام فاطمیه،مشروعه طلبان درمسجد جامع تهران مجلس عزاداری برپاكردندودرضمن آن به تشریح افكار خودپرداختند.

وكلای مجلس هم ازعملكردشیخ فضل الله نوری كه نوك تیزحملات خودرامتوجه آنها كرده بودو بابی خطابشان می كرد،سخت به وحشت افتاده بودند

مشروطه خواهان تندروكه ازپیروزی شیخ درجریان تصویب اصل نظارت علماخشمگین بودند،ازاین عمل مشروعه طلبان به شدت برآشفتندوباهجوم به مسجدجامع،چادرهای عزاداری راخواباندند واجتماع مشروعه طلبان رابرهم زدند.

روزنامه حبل المتین طی مقاله ای به تشریح این واقعه می پردازدوباصراحت وبی پرده دیدگاههای تندروهاوچگونگی نگرش آنهارانسبت به قضیه مشروعه طلبی بیان می كند.نویسنده ضمن توهین وهتاكی بسیارنسبت به مشروعه طلبان،آنهاراآلت دست مستبدین درباری معرفی می كندوآنهارامتهم می كندكه دین ومذهب راوسیله ای درجهت بازگرداندن دوره استبداد قرارداده اند:

«بعدازآنكه ازهردرمأیوس شدندوبرگشتن دوره استبداد را نتوانستند،صلاح چنان دانستندكه به هرشیوه هست مساله رادینی ومذهبی كرده،به اسم شریعت بنیان اسلام راخراب كنندوبه نام دیانت،ظلم را اشاعت دهند.»

تندروهاكه مدافع سرسخت قانون اساسی،خصوصاً اصول چون مساوات وآزادی بودند،اكنون نمی توانستندنظریات مخالفان خودراحتی درحدمجالس وعظ وخطابه تحمل كنندوباخشونت بسیار،مشروعه طلبان رامتفرق وچادرهای عزاداری آنهاراقطعه قطعه وتوقیف كردند،روز بعد انجمن های ملی با اجتماع درمدرسه صدر ومحل اتحادیه طلاب،خواهان اخراج شیخ فضل الله نوری ویارانش ازشهرشدند. ملك المتكلمین وسیدجمال واعظ ازاعضای كمیته انقلاب با ایراد نطق های آتشین،آنها راتهییج می كردند.این وعاظ تندرو،مشروعه طلبان را مستبد خواندند وآنهارا متهم كردند كه قصددارندودرپناه دین وشریعت،ظلم واستبداد را رواج دهند.

شیخ فضل الله نوری

شیخ فضل الله نوری پس ازاین وقایع،اقامت درشهر را مصلحت ندید و برای اینكه بتواند پیام خویش را به عموم مردم وعلمای سایر بلاد برساند به حضرت عبدالعظیم مهاجرت كرد. به تدریج جمع كثیری از روحانیون وعده ای ازكسبه وتجارجزء نیز به وی پیوستند.مشروعه طلبان درحضرت عبدالعظیم هر روز در باغ محل سكونت شیخ اجتماع می كردند و با موعظه وسخنرانی،نظریات خود را پیرامون اوضاع سیاسی كشوربه گوش علاقه مندان می رساندند،اما این كاركفایت نمی كرد.آنهابرای آنكه بتوانندآرا و افكارخویش را به گوش عموم مردم وعلمای شهرستانهاونجف می رساندندوبه چاره جویی پرداختند و دوشیوه مناسب برای این كاریعنی چاپ لایحه وارسال تلگراف را انتخاب كردند. مشروعه طلبان با ارسال تلگرافهایی به علمای شهرستانهاوهمچنین علمای نجف،آنهارا ازاوضاع تهران آگاه ومقاصد خویش رامطرح كردند.

اما اخبارتلگرافها مجمل ومختصربودونیازمشروع طلبان راتامین نمی كرد.ازاین روبه لایحه نویسی متوسل شدند. بادشواری بسیاریك دستگاه چاپ تهیه كرده وبه عبدالعظیم بردندولوایحی مشتمل برتشریح وتوصیف افكارواعتقادات خویش چاپ ومنتشركردند.مهاجرت مشروعه طلبان،ارسال تلگراف وچاپ لوایح توسط آنها،باردیگرخشم مشروطه خواهان،بخصوص تندروهارابرانگیخت. انجمن های ملی با ترتیب دادن اجتماعات گسترده،دولت ومجلس راتهدید كردند كه اگرهرچه زودتربه جریان مهاجرت علماخاتمه نبخشند،خوداقدام وجمع مهاجرین را پراكنده می كنند.

وكلای مجلس هم ازعملكردشیخ فضل الله نوری كه نوك تیزحملات خودرامتوجه آنها كرده بودو بابی خطابشان می كرد،سخت به وحشت افتاده بودند.آنهابطورمكررمساله مشروعه طلبان رادرمجلس مطرح كردندوقاطعانه خواهان ضبط دستگاه چاپ وتوقیف تلگرافهای مشروعه طلبان شدند.موضوع مورد اختلاف ایشان،تعیین مرجع رسیدگی به اوضاع بود.ومعمولاً معتقد به دخالت دولت جهت خاتمه دادن به غائله بودند.

مجلس هم درپاسخ علمای مشروعه طلب نوشت كه چون ایران،مملكتی اسلامی است،مشروطیت درایران بااحكام شرعی منافات ندارد.بلكه معنی مشروطیت،حفظ حقوق ملت،تحدیدحدود سلطنت وتعین تكلیف كارگزاران دولت است.حدود مجلس،اصلاح اموردولتی،تنظیم مصالح مملكت،رفع ظلم و تعدی ونشرعدل می باشد.دخالت دراحكام شرعیه وحدودالهی ازوظیفه این مجلس خارج است

برهم زدن اجتماع مشروعه طلبان ازسوی اشخاصی مطرح می شدكه شعارآزادی بیان،آزادی قلم و آزادی اجتماعات می دادند؛هرنوع انجمنی می خواستندتشكیل می دادندهرچه می خواستنددرانتقاد از شاه،درباری،روحانی،وكیل و وزیر در روزنامه هایشان می نوشتندودرسخنرانی هایشان ایرادمی كردند. بااین همه مقام ومنزلت علمای مشروعه طلب ونفوذگسترده ایشان دربین توده مردم مانع ازآن می شدكه مجلس بتواند مستقیماً باآنها برخوردكند.ازاین روبه علمای مشروطه خواه متوسل شدندوازایشان خواستند تا با علمای مهاجرگفتگوكنند.

سیدمحمدطباطبایی وسیدعبدالله بهبهانی عازم حضرت عبدالعظیم شدندوبطورمفصل باشیخ فضل الله نوری وهمفكرانش گفتگوكردند.دراین ملاقات شیخ به عدم صداقت مشروطه خواهان وسوءاستفاده آنها ازموقعیت ونفوذروحانیت اشاره كردوبه سیدین هشداردادهنگامی كه مشروطه خواهان به قدرت برسند روحانیون راكنارخواهندگذارد.درمجموع ملاقات علمای مشروطه خواه ومشروعه طلب بی نتیجه ماند وشیخ به تحصن خود درحضرت عبدالعظیم ادامه داد.

مشروطه

تحصن مشروعه طلبان 3ماه به طول انجامید.پس آنهاطی سۆالی ازمجلس خواستندتا با توجه به اینكه پیش ازاین لفظ مشروطه درایران معمول نبوده است واكنون نیزهركس آن رابه گونه ای معنی می كند وحتی برخی آن رابه آزادی مطلق ودخالت مجلس درتمامی امور و حتی مسائل شرعی تفسیرمی كنند، معنی مشروطیت،حدود اقتدارمجلس،امكان تصویب قوانین خلاف شرع وحدوحدودآزادی رامشخص نماید.

مجلس هم درپاسخ علمای مشروعه طلب نوشت كه چون ایران،مملكتی اسلامی است،مشروطیت درایران بااحكام شرعی منافات ندارد.بلكه معنی مشروطیت،حفظ حقوق ملت،تحدیدحدود سلطنت وتعین تكلیف كارگزاران دولت است.حدود مجلس،اصلاح اموردولتی،تنظیم مصالح مملكت،رفع ظلم و تعدی ونشرعدل می باشد.دخالت دراحكام شرعیه وحدودالهی ازوظیفه این مجلس خارج است ومرجع احكام وامورشرعیه،علمای اعلام وعدول مجتهدین عظام هستند ومسلم است كه قوانین مصوب مجلس، مخالف احكام شریعت نخواهدبود.

مراد ازحریت،آزادی درحقوق مشروعه وبیان مصالح عامه است،تا اهالی این مملكت مثل سابق گرفتار ظلم واستبداد نباشندوبتوانند حقوق راكه ازجانب خداوندبرای آنها مقررشده است رامطالبه واخذنمایند.

اماپس ازچندی چون مشروعه طلبان به این نتیجه رسیدندكه مشروطه خواهان دراظهارات خویش صادق نیستند ، به مخالفتهای خود ادامه دادند

درپی این سوال وجواب واعتماد مشروعه طلبان،به پاسخ مجلس،تحصن پایان یافت.اماپس ازچندی چون مشروعه طلبان به این نتیجه رسیدندكه مشروطه خواهان دراظهارات خویش صادق نیستند ، به مخالفتهای خود ادامه دادند.این مخالفت ها هر ازچندگاه همانند واقعه میدان توپخانه شدت می گرفت.اوج فعالیت های مشروعه طلبان،درایام استبداد صغیراست.پس ازبمباران مجلس،مشروعه طلبان باارسال تلگراف به علمای شهرستانها آنها را تشویق می كردند تا شاه را از بازگشایی مجلس بازدارند و در تهران نیز با ترتیب دادن اجتماعات وملاقاتهای مكرر با شاه ،وی را ازاعاده مشروطیت نهی می كردند.

منبع:

1-   مریم جواهری،نقش علمادرانجمن هاواحزاب دوران مشروطیت،تهران:مركزاسناد انقلاب اسلامی، 1380.

2-   فریدون اكبر زاده ، نقش رهبری در نهضت مشروطه ، ملی نفت و انقلاب اسلامی ، تهران : مركزاسناد انقلاب اسلامی، 1380.

علی جان مرادی جو

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان