ادبیات حماسه

(بخش اول)

یکی از انواع ادبی که حجم بالایی از ادبیات ایران و جهان را شامل می شود، حماسه است. هر جامعه داستان و پهلوانی های مخصوص خود را دارد که از دیرباز در قالب حکایات مختلف و به طرق مختلف عنوان شده است. داستان پهلوان ها، وصف مردانگی، افتخارات و بزرگی های آنها تنها بوسیله حماسه امکان پذیر است. در این مقاله مروری خواهیم داشت بر حماسه و سعی داریم که تا جای ممکن به آن بپردازیم.

حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است و به نوعی از اشعار وصفی که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی، مردانگی ها و افتخارات و بزرگی های قومی یا فردی است، گفته می شود.

اما حماسه تعاریف مختلف دیگری هم را هم شامل می شود:

حماسه، شرح تاریخ، قبل از دوران تاریخی است.

حماسه زندگی انسان در جهان اسرار آمیز نخستین است.

حماسه گزارشی از اوضاع و احوال روزگاران نخست و تاریخ صدر جهان است.

حماسه شعر ملل است به هنگام طفولیت ملل، آنگاه که تاریخ و اساطیر، خیال و حقیقت به هم آمیخته و شاعر مورخ ملت است.

در حماسه صحبت از نخستین هاست، اینکه چه کسی برای اولین بار کاری را انجام داد.

حماسه مربوط به دورانی است که انسان به شعور رسیده و تاریخ خود را برای نخستین بار بیان می کند.

اکثر حماسه های قدیمی سالیان بعد مکتوب شدند. از آنجا که حماسه، خاطره هایی از دوران نخستین است، به صورت افسانه و قصص سینه به سینه نقل شده تا زمانی که مکتوب شد.

حماسه را به دو شیوه:  1. موضوع و 2. قدمت تقسیم بندی کرده اند.

تقسیم حماسه بر اساس قدمت:

1.حماسه های سنتی:

حماسه های سنتی، همان حماسه های ابتدایی و یا حماسه های شفاهی هستند که در قدیم شکل گرفته اند. این نوع از حماسه، اصیل ترین آنها هستند چرا که منابع شاعر کتب کهن و قصص شفاهی است و تا آنجا که توانسته در آنها دخل و تصرفی نداشته است. مانند: ایلیاد، ادیسه، مهابهاراتا، شاهنامه فردوسی، گرشاسپ نامه اسدی و....

2.حماسه های ثانوی:

همان حماسه های ادبی هستند که بصورت کاملا استادانه و حرفه ای، بر اساس حماسه های قدیمی ساخته شده اند. روش کار در این نوع حماسه به این شکل است که شاعر موضوعی را ابداع و یا از موضوعات قدیمی استفاده کرده، و حماسه را بر اساس همان ها می سازد. مثل انه ئید ویرژیل که بر مبنای ایلیاد و ادیسه ساخته شده و بهشت گمشده میلتون که حماسه ای مسیحی است.

3.حماسه های متاخر:

حماسه هایی که  از روی حماسه های ثانوی و در قرن های بعد ساخته شد. مانند رستم و سهراب ماتیو آرنولد شاعر فرانسوی که از روی رستم و سهراب فردوسی ساخته شده است. و یا شاهنامه کردی که سروده الماس خان از سرداران نادر شاه است.

از نظر موضوع حماسه به چهار گروهِ حماسه اساطیری، حماسه پهلوانی، حماسه های دینی یا مذهبی و حماسه های عرفانی تقسیم بندی می شود:

1. حماسه اساطیری:

اصیل ترین و قدیمی ترین نوع حماسه که مربوط به دوران ماقبل تاریخ است و بر مبنای اساطیر شکل گرفته است. از این نوع حماسه می توان به حماسه سومری گیل گمش و بخش اول شاهنامه فردوسی تا داستان فریدون، بخش هایی از ایلیاد و ادیسه و بخش هایی از تورات، رامایانا و مهابهاراتا اشاره کرد.

2. حماسه پهلوانی:

حماسه هایی که درباره زندگی پهلوانان صحبت می کند. این حماسه ممکن است جنبه اساطیری و یا تاریخی داشته باشد. در این نوع از حماسه، قهرمان داستان معمولا از میان مردم برخاسته و یک پهلوان مردمی است و مرگ برای او بهتر از ننگ است. مانند: رستم، زال، گودرز، بیژن و...

3. حماسه دینی یا مذهبی:

قهرمان این نوع از حماسه، یک شخصیت مذهبی است و اساس داستان بر مبنای اصول یکی از مذاهب است. مانند: کمدی الهی دانته، خاوران نامه ابن حسام و...

4. حماسه عرفانی:

از جمله حماسه هایی که در ادبیات فارسی بسیار دیده می شود، حماسه عرفانی است. در این نوع از حماسه، قهرمان داستان پس از گذر از مسیری سخت و خطرناک و شکست دادن دیو نفس، سرانجام به پیروزی و جاودانگی از طریق فنا فی الله دست می یابد. مانند داستان حلاج در تذکره الاولیا عطار و داستان منطق الطیر که یک حماسه عرفانی است.

مختصات حماسه

در هر اثر حماسی برخی از مختصات زیر دیده می شود:

1.  تمام آثار حماسی متضمن جنگاوری، شهسواری و پهلوانی هاست.

به طور مثال در زندگی رستم، گودرز، طوس و یا سایر پهلوانان شاهنامه مدام با جنگ ها و پهلوانی های آنها روبرو هستیم. انگیزه این جنگ ها ممکن است والا و ارزشمند ( جنگ های رستم با افراسیاب جهت دفاع از کشور) و یا پست ( برخی از جنگ های ایلیاد که برای تصاحب زنان) باشد.

2. حیوانات در حماسه نقش مهمی دارند و نمی توان آنان را جانوران معمولی به حساب آورد.

خانتوس اسب آشیل قدرت پیشگویی و حرف زدن دارد. رخش اسب رستم یک اسب معمولی نیست، در برخی از جنگ ها خودش تصمیم می گیرد و با شیر می جنگد. سیمرغ، زال را پرورش می دهد و در به دنیا آمدن رستم نقش دارد و به رستم می آموزد که چطور می توان به اسفندیار پیروز شد.

3. قهرمان حماسه با یک هیولا و یا یک جانور غیرعادی می جنگد و او را می کشد.

رستم و اسفندیار هر کدام در هفت خوان خود، اژدها و دیو سپید را می کشند و گیل گمش، نگهبان جنگل سدر را که یک هیولا است را نابود می کند.

4.گیاهانی عجیب با خواص دارویی در داستان های حماسی دیده می شود.

در گیل گمش، گیاهی است که خاصیت جاودانگی دارد. از خون سیاوش، گیاه خون سیاووشان که خاصیت دارویی دارد، می روید. انار از میوه های مقدس است که اسفندیار با خوردنش رویین تن می شود.

5.قهرمان حماسه، موجودی غیر طبیعی و گاهی خدا زاده است.

انه آس در حماسه انه ئید ویرژیل، فرزند آفرودیت یک الله معروف است. مادر آشیل از الهگان بود. در حماسه ایرانی فرزند را به صراحت خدازاده ذکر نکرده اند اما یکی از نشانه های جاودانگی و خدامایگی که عمر دراز است را داراست. رستم در زمان جنگ با افراسیاب 500 سال سن دارد، تولدش غیر عادی است، پدرش در کوه البرز که به کوه خدایان معروف است، به وسیله یک نیروی خدایی (سیمرغ) پرورده شده است.

 ادامه دارد......

آسیه ترک بیاتانی

بخش ادبیات تبیان

منابع:

حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا

انواع ادبی، سیروس شمیسا