با توکل زانوی اُشتُر ببند !

یکی از واژه هایی که در طول عمرمان بارها آن را شنیده ایم و یا گفته ایم، واژه «توکل» است. خیلی ها ما را توصیه به توکل کرده اند و ما هم در بسیاری از موارد که دوستی یا عزیزی دچار مشکل می شود و یا در آستانه یک تصممیم گیری مهم قرار دارد او را تشویق به توکل می کنیم. اما واقعا توکل یعنی چه؟ این همه دم زدن از توکل فقط لقلقه زبان است یا حقیقت هم دارد؟

معانی توکل

در آثار علمای دین چند معنی برای توکل می توان یافت که همه آنها به فهم بهتر ما از این واژه کمک می کند. از جمله:

«توکل» یعنی «گزینش و پذیرش وکیل»؛ وکیل کسی است که از طرف موکِّل خود تدبیر و سرپرستی امور او را به دست می گیرد. هر کسی که در کاری خُبره نیست یا قدرت ندارد، وکیل می گیرد.(مراحل اخلاق در قرآن،ص364 ) همچنین «توکل» به معنای اظهار عجز و اعتماد بر دیگری است.(چهل حدیث، ص186) پس توکل یعنی انسان خود را در همه کارها عاجز و جاهل بداند و کار خود را به خدای علیم و قدیر بسپارد. در واقع در کلمه «توکل»  عهده دار شدن بنده هم هست، یعنی دو عهده داری و دو تعهد است، یک عهده دار شدن از طرف بنده، که کلمه «توکل» از این جهت است، و یک عهده دار شدن از طرف خدا: تو عهده دار وظیفه خودت و طاعت خدا باش، اما در سرنوشت اعتمادت بر خدا باشد. از اینجا معلوم می شود که توکل به معنای یک کار یک طرفه، یعنی اینکه من هیچ تعهدی را نپذیرم و سرنوشتم را به خدا بسپارم و بنشینم، مردود است. (آشنایی با قرآن 8، صص8-27)

توضیح اینکه ما برای رسیدن به اهدافمان از اسباب و وسایلی استفاده می کنیم. این استفاده از ابزار با توکل منافاتی ندارد. چنانکه در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است که هنگامى که یک نفر عرب پاى شتر خود را نبسته بود و آن را بدون محافظ رها ساخته بود و این کار را نشانه توکل بر خدا مى دانست به او فرمود: «اعقلها و توکل».  یعنى پایش را ببند و سپس توکل کن. بلکه منظور این است که انسان در چهار دیوار عالم ماده، و محدوده قدرت و توانائى خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد. یعنی حتی بستن زانوی شتر هم با توکل همراه باشد. پس برای رسیدن به مرحله توکل نه تنها باید همه آن اسباب و وسائل را از خدا بدانیم، بلکه نه خودمان و نه آن اسباب را مستقل از خدا نبینیم. یعنی باید بدانیم که خداوند «سبب ساز» هر کاری است و هیچ سبب و وسیله ای مستقل از خدا نمی تواند تاثیرگذار باشد.

توکل آرامش بخش

امام صادق علیه السلام فرمودند: اگر به کسی سه چیز اعطا شود از سه چیز دیگر منع نمی شود: کسی که توفیق دعا پیدا کرد، اجابت دعا را دریافت می کند و کسی که توفیق شکرگذاری یافت، نعمت او زیاد می شود و کسی که توکل بر خدا به او داده شد کفایت امور به او داده می شود.(اصول کافی، ج2، ص65) آنگاه امام علیه السلام به راوی فرمودند آیا قرآن تلاوت کرده ای؟ خداوند می فرماید: «من یتوکل علی الله فهو حسبه، طلاق/3 » و «لئن شکرتم لازیدنکم، ابراهیم/7 » و «ادعونی استجب لکم ،غافر/60 ».  این توجه مخصوص، آرامش و اطمینان و نیروى فوق العاده روحى و معنوى به انسان مى بخشد که در مواجهه با مشکلات، اثر عظیمى خواهد داشت. انبیاء می گویند به خدا توکل کنید و در راه خدا مجاهده کنید، به خدا توکل و اعتماد کنید و در طلب رزق و روزی از راه سالم و مشروع منحرف نشوید. یعنی اگر راه خدا را بروید از نوعی حمایت الهی برخوردار خواهید شد. معنی توکل این نیست که کاری نکنید و قوای وجودی خود را تعطیل کنید و یک جا بنشینید و به خدا اعتماد کنید که او به جای شما وظیفه را انجام دهد. کار نکردن و راه نرفتن که تضمین نمی خواهد، سکون و توقف تأییدی نمی خواهد. قرآن کریم می گوید از پیمودن راه حق نترسید و به خدا توکل کنید، از نیروی باطل نترسید و به خدا توکل کنید. به عنوان نمونه آیه ای است که از زبان همه پیغمبرانی که بعد از نوح آمده اند ذکر می کند. آنها به مردمی که با آنها مخالفت می کردند و سد راه آنها می شدند می گفتند:

«و ما لنا أن لا نتوکل علی الله و قد هدینا سبلنا و لنصبرن علی ما آذیتمونا و علی الله فلیتوکل المتوکلون؛ یعنی چرا ما بر خدا توکل و اعتماد نکنیم و حال آنکه خدا راه را به ما نشان داده و البته ما آن راه را خواهیم رفت و هر چه شما ما را شکنجه دهید ما صبر و استقامت خواهیم کرد، اعتماد کنندگان باید تنها بر خدا اعتماد و توکل کنند، ابراهیم/ 12». این آیه در کمال صراحت، توکل را به صورت یک امر مثبت ذکر می کند، راهی هست و پیمودنی هست و رنج و مشقتهایی در این پیمودن هست که اراده را سست و عزیمت را فسخ می کند. انبیاء می گویند: ما از نیروی باطل نخواهیم هراسید و به خدا اعتماد می کنیم و راه حق را می رویم.

درجات توکل

بسیاری از مردم برای ربوبیت خداوند محدودیت قائلند و گاهی به زبان می گویند که تقدیر همه امور به دست خداوند است. ولی نه به این مطلب علم دارند و نه ایمان! بنابر این اگر گاهی توجهی به خداوند بکنند یا از روی تقلید است و یا از روی احتیاط. و اگر اسباب ظاهری مطابق میلشان باشد به کلی از خداوند غافل می شوند. جالب این است که این افراد در امور آخرت خیلی لاف از توکل می زنند. در امور دنیا می گویند که سعی و عمل و توکل با اعتماد به خدا منافات ندارد، اما در امور آخرت بدون اینکه سعی و تلاشی بکنند می گویند «خدا بزرگ است» و «به فضل خدا امیدواریم»!

دسته دوم افرادی هستند که با برهان عقلی یا نقلی تصدیق می کنند که تقدیر همه امور به دست حق تعالی است. می دانند که خداوند متعال عالم به احتیاجات بندگان و قادر به برطرف کردن آنهاست و رحمت او شامل حال بندگان است. این افراد گرچه علم به معنا و لوازم توکل دارند اما به مرتبه ایمان نرسیده اند و از این جهت در امور متزلزل اند و عقل آنها با قلب آنها در کشمکش است.

دسته سوم با قلب خود نیز به تصرف و مالکیت خداوند ایمان آورده اند و صاحب مقام توکل هستند.( چهل حدیث،صص9-187) امام صادق علیه السلام حد توکل را مقام یقین معرفی کردند و فرمودند: حدّ یقین که مرحله نهایی توکل است این است که انسان متوکل، با درک همراهی خداوند از هیچ چیز نهراسد، نه از دشمن بزرگ و نه از دشمن کوچک. ( الّا تخاف مع الله شیئاً/ اصول کافی،ج2،ص57)

نتیجه :

توکل یعنی انسان خود را در همه کارها عاجز و جاهل بداند و کار خود را به خدای علیم و قدیر بسپارد .برای رسیدن به مرحله توکل نه تنها باید همه آن اسباب و وسائل را از خدا بدانیم، بلکه نه خودمان و نه آن اسباب را مستقل از خدا نبینیم. یعنی باید بدانیم که خداوند «سبب ساز» هر کاری است و هیچ سبب و وسیله ای مستقل از خدا نمی تواند تاثیرگذار باشد. در مواجهه با مشکلات توکل نیروی معنوی ویژه ای به انسان میدهد.

                                                                                                                                            سیده راضیه یوسف زاده

منابع:

امام خمینی، چهل حدیث، مرکز نشر فرهنگی رجا، 1368، دوم، صص91-186

جوادی آملی، عبدالله، قم: مرکز نشر اسراء،1377، صص70-363

مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، ج8،صص9-27