امام باقر علیه السلام و جهاد فرهنگی و سیاسی

از این رو، لازم بود به یك انقلاب وسیع فرهنگی دست بزند و با تشكیل حوزه علمیه و تربیت شاگردان برجسته، فقه آل محمد(صلی الله علیه و آله) و خط فكری تشیع را آشكار سازد. با توجه به این موضوع، زمینه عمیق و بنیان كن برای مبارزه با طاغوتیان فراهم خواهد شد، و در دراز مدت، شیعیان را به صحنه می آورد، و مكتب اهل بیت (علیهم السلام) را زنده خواهد كرد و با توجه به اینكه سنگ زیرین و اساس انقلاب و قیام، نهضت فكری و فرهنگی است، بر همین اساس امام باقر (علیه السلام) زمینه سازی بسیار عمیق و خوبی در این راستا نمود و پس از ایشان، فرزند برومندش امام صادق (علیه السلام) با تشكیل حوزه علمیه با چهار هزار نفر شاگرد، آن را به ثمر رسانید، و به عنوان یك دانشگاه عظیم اسلامی، در تاریخ اسلام آشكار و ماندگار ساخت. (رجال كشی/ ص125)

بنابراین، می توان گفت: "امام باقر (علیه السلام) مۆسس و بنیانگذار حوزه علمیه شیعه و نهضت انقلاب فرهنگی تشیع بود." (رجال كشی/ ص125)

امام باقر (علیه السلام) شاگردانی مانند "محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، ابوبصیر و برید بن معاویه را تربیت كرد كه امام صادق (علیه السلام) فرمود: این چهار نفر مكتب احادیث پدرم را زنده كردند. (سیره چهارده معصوم، محمدی اشتهاردی/ص461) در این حوزه، شاگردان برجسته دیگری تربیت شدند، از جمله: جابر بن یزید جعفی، ابان بن تغلب، كیان سجستانی، حمران بن اعین، سدیر صیرفی، ابوصباح كنانی، عبدالله بن ابی یعفور و... كه هر كدام محدثی بزرگ و مجتهدی عالی مقام بودند و در نقل احادیث امام باقر (علیه السلام) و تشكیل فقه تشیع و زمینه سازی برای یك نهضت وسیع فكری و علمی، نقش بسزایی داشتند.

خار چشم دشمن

یکی از حوادث مهم زندگی پر افتخار پیشوای پنجم ،مسافرت آن حضرت به شام می باشد. هشام بن عبد الملک یکی از خلفای معاصر امام باقر علیه السلام که از محبوبیت و موقعیت فوق العاده امام بیمناک بود همواره تلاش می کرد مانع گسترش نفوذ معنوی آن حضرت شود.

پس از اینکه امام باقر علیه السلام در سفر حج خود سخنانی در فضیلت امامت اهل البیت علیهم السلام بیان فرمود و این سخنان به گوش هشام رسید ، دستور داد تا امام را به همراه فرزندش به شام روانه کنند. هشام برای اینکه عظمت خود را به رخ امام بکشد و از مقام امام بکاهد سه روز اجازه ملاقات نداد. بعد از آن نیز هشام تصمیم گرفت یک مسابقه تیر اندازی ترتیب دهد تا بواسطه شکست دادن امام ایشان را در نظر مردم کوچک کند. هنگامی که امام وارد مجلس شد از امام خواست تا در تیر اندازی شرکت کند. امام فرمود: من دیگر پیر شده ام مرا معذور بدار.

با اصرار هشام امام تیری در چله کمان گذاشت و تیر را درست به هدف زد سپس تیر دوم را به کمان گذاشت و رها کرد. این بار تیر در چوبه تیر قبلی نشست و آن را شکافت و به همین ترتیب 9 تیر پرتاب نمود که هرکدام به چوبه تیر قبلی خورد . این عمل شگفت انگیز حاضران را به شدت تحت تأثیر قرار داد و نقشه هشام نقش بر آب شد.

در میدان مبارزه

امام باقر علیه السلام برای از بین بردن حاكمان، به قیام علنی روی نیاورد؛ زیرا شرایط را مناسب نمی دید و یاران كافی در اطراف خویش سراغ نداشت. البته آن حضرت منكر جهاد و مبارزه علنی و مسلحانه علیه حكّام فاسد نبود؛ چنان كه نقل است كه فرموده است:

هرگاه به شمار اهل بدر (سیصد و سیزده نفر) گرد امام جمع شوند، بر امام واجب می شود كه قیام كند و علیه حكومت به نبرد برخیزد. (بحارالانوار، ج 100، ص 49)

ولی آن حضرت نفرت خود را همواره از فرمانروایان ناصالح آشكار می كرد و در بخشی از روایات با صراحت جبّاران را همواره نكوهیده است، از جمله در روایتی آن حضرت از جدّ خویش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل كرده است :

دو گروهند كه شفاعت من شامل آنان نخواهد شد: سلطان بیدادگر و مستبد؛ و شخصی كه در دین غلو و تندروی دارد و از باورهای دینی برگشته است و اهل توبه و بازنگری نیست. (بحارالانوار، ج 75، ص 336)

بدبینی امام باقرعلیه السلام نسبت به حاكمان فاسد عصر خویش، چیزی نبود كه از نظرها مخفی باشد یكی از افراد معروف نخع با شناختی كه از امام باقر علیه السلام دارد و می داند كه آن حضرت، عملكرد حاكمان عصرش را نادرست و ظالمانه می شمارد، به ایشان عرض می كند كه من از زمان حجاج تاكنون والی بوده ام، آیا راهی برای توبه من هست؟ حضرت سكوت می كند. مرد سۆالش را تكرار می كند. امام می فرماید:

راهی برای توبه نیست مگر این كه هر حقی را از مردم ضایع كرده ای به آنان بازگردانی. (بحار الانوار، ج 75، ص 329)

امام باقرعلیه السلام شیعیان را از نزدیك شدن به سلاطین و حتی برقرار نمودن روابط اقتصادی با آنان منع می فرمودند. ابوبصیر می گوید از امام باقر علیه السلام درباره اشتغال به كار در امور حكومتی و استخدام در كارهایشان سۆال كردم. امام باقرعلیه السلام فرمود:

هرگز به خدمت آنان در نیایید حتی به اندازه یك مرتبه فرو بردن قلم در مركّب ؛ زیراهیچ كس به خدمت ایشان در نمی آید و از مزایای مادّی آنان بهره ای نمی گیرد، مگر این كه به همان اندازه به دین او لطمه می زنند. (فروع كافی، ج 5، ص 106)

آنچه در زندگی امام باقر علیه السلام و دیگر امامان می بینیم، این است كه افزون بر ویژگی هایی كه در شخصیت آنان بوده كه موجب می شده حكومت های جور متعرّض آنان شوند، بینش های سیاسی آنان باعث احساس خطر حاكمان می شده است. شخصیّت اجتماعی تا زمانی كه فاقد بینش خاصّ سیاسی باشد، مورد تعرّض واقع نمی شود؛ مثلا خطبه ای امام باقرعلیه السلام در مكه ایراد نمودند، زمانی كه هشام بن عبدالملك هم برای حج آمده بود. (نور الابصار، ص 290) از جمله سخنان آن حضرت چنین بود:

ما خلفای الهی هستیم. پس آن كسی كه از ما پیروی كند، سعادتمند است و كسی كه ما را دشمن بدارد و با ما مخالفت كند، نگون بخت است.

هشام كه صلاح ندید در چنان شرایطی متعزض امام باقر علیه السلام شود، آن حضرت و فرزند گرامی اش را به دمشق احضار نمود. (اصول كافی، ج 2، ص 376)

فرآوری: آمنه اسفندیاری

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

منابع:

مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البیت علیهم السلام.

زلال معرفت ـ محمد باقر طاهری.

سایت اندیشه قم.