شرط شعر کودک

چشم اندازی به شعر کودک و نوجوان

قبل از آنکه بخواهی شعری برای کودکان بسرایی، باید کودک باشی و کودکی کنی و جهان را به سادگی و ظرافت نگاه کودکان ببینی. سادگی، شرط زبان شعر برای این گروه سنی است، اما کافی نیست. پدیدآورندگان آثار کودک و نوجوان قبل از پرداختن به آفرینش اثر خود، باید به روانشناسی یا حداقل نوع نگاه کودک تاثیرهای مطلوب یا نامطلوب تربیتی موضوع مد نظرشان، سطح تفکر تخیل و دریافت این گروه سنی و دایره واژگانی و زبانی کودک و نوجوان توجه داشته باشند. آنها باید به نیازهای فکری و اجتماعی کودکان و نوجوانان دوره خود توجه کنند.

در سال های اخیر برخی شاعران حوزه کودک و نوجوان در داستان های منظوم خود به خلق و آفرینش شخصیت های تازه دست زده اند و یا قهرمانانی از روزگار حاضر را وارد داستان ها کرده اند. از جمله این قهرمانان، شهید حسن فهمیده است. ماجرای شهادت این قهرمان، به دلیل قرار داشتن او در سن نوجوانی و نیز حماسه باشکوهی که در برهه ای از تاریخ کشورمان آفریده شده است، قابلیت زیادی برای داستان پردازی و تبدیل شدن به اسطوره ملی و ماندگار دارد.

محمد گودرزی دهریزی در کتاب «کودکی از جنس نارنجک» روایت دیگری از داستان حسین فهمیده را پیش چشم کودک و نوجوان نهاده است. در زیر قسمتی از شعر این شاعر را با هم زمزمه می کنیم:

دشمنان کوردل تنها

کودک ما را یکی دیدند

کودکی دیدند

طفل ناز و کوچکی دیدند

هلهله کردند و خندیدند

آی ای دشمن

من حسین کوچک ایران زمین هستم

من فقط یک کودک ایران زمین هستم

یک تنه با تانک می جنگم

مثل کوهی آهنین هستم

من همین هستم

دفاع مقدس در جامعه ما، یکی از موضوعاتی است که سالهاست ذهن شاعران و نویسندگان را به خود معطوف داشته و دستمایه خلق و آفرینش آثار ادبی و هنری فراوانی شده است. شعر کودک و نوجوان نیز از این امر مستثنی نبوده است. در هرحال، موضوع جنگ و تبعات آن به یکی از مضمون های اصلی و جدی در ادبیات کودک و نوجوان تبدیل شده است. آن چه مهم است، چگونگی رویکرد شاعران به این موضوع است که خود نیازمند پژوهشی عمیق و گسترده است و مجالی گسترده تر می طلبد.

«سایه مهربان» سروده منیره هاشمی حاوی هشت شعر است. راوی تمام این شعرها، کودکی است که در هر شعر به نوعی با جنگ مرتبط می شود. در شعر اول این مجموعه با عنوان «عکس مهربان» کودک با عکس شهید پدر صحبت و درد دل می کند و از آرزوهای کوچک و بزرگش می گوید:

عکس یادگاری پدر، سلام!

صبح جمعه ات به خیر

روی صورت تو نور خنده است

حرف می زنی تو با دلم

عکس مهربان

من بزرگ می شوم، بزرگتر... بزرگتر

و در شعر «عینک پدر» مکالمه کودک با پدری که در جنگ نابینا شده است در شعر زیبایی پرداخته شده است:

روی صورتت پر از

غنچه های خنده است

پشت عینکت، دو تا

لانه پرنده است

آن پرنده ها پر از

صحبت خدا شدند

صبح توی جبهه ها

از قفس رها شدند

و در شعری دیگر، راوی به بیان احساس خود درباره روزهای جمعه و رفتن به زیارت مزار شهدا می پردازد:

جمعه ها روزهای زیبایی است

روزهای قشنگ دیدار است

من و مادر به شوق دیدن صبح

چشم مان تا سپیده بیدار است

پدرم را ندیده ام اما

خانه اش کوچه بهشت رضاست

پدرم مثل غنچه می خندد

عکس او توی قطعه شهداست

دو شعر از سروده های این مجموعه هم به حضرت امام(ره) تقدیم شده است و شاعر در آن از امام(ره) با عنوان «پدر» و «باغبان» یاد کرده است. با نگاهی به هشت شعر این کتاب و تعمیق در محور عاطفی این سروده ها، درمی یابیم هنگامی که شاعر خود رادر جایگاه کودک یا نوجوان قرار می دهد و تلاش می کند با نزدیک شدن به دنیای او و درک بهتر احساسات و عواطفش، ساده و بی پیرایه سخن بگوید، باعث شده در این امر موفق شود و اتفاقا در همین سروده ها شعر از حد بیان عواطف فردی فراتر رفته و عمومیت می یابد.

کودکان در گروه سنی «ب» و «ج» به قصه های حیوانات علاقه نشان می دهند و با شخصیت های قصه هم ذات پنداری می کنند. محمدکاظم مزینانی سه قصه از کلیله و دمنه را در ظرف شعر ریخته و به شکل مجموعه ای سه جلدی تحت عنوان «قصه، قصه، قصه از کلیله و دمنه» برای این گروه سنی چاپ کرده است. از آنجایی که این گروه سنی به خوبی تعلیم پذیر هستند، شاعر با درنظر گرفتن این نکته، سعی کرده است از طریق تبدیل قصه های کلیله و دمنه به شعر، بر گیرایی آنها بیفزاید و ظرفیت احساسی شان را بالا ببرد. اما باید دید مزینانی در این روایت گری منظوم و بازنویسی خلاق، تا چه حد موفق بوده است.

از کلیله و دمنه

تو بخوان یک قصه

قصه شاهان است

حرف ها در آن است

جنگل حیوان ها

حرف های آنها

گاوها، آدم ها

خنده ها و غم ها

این کتابی زیباست

همدم آدم هاست

مجموعه شعر «نمی توان کلاغ ماند» سروده سیداحمد میرزاده قابل تقدیر است که می تواند ما را به آینده شعر نوجوان امیدوار کند و چشم اندازهای تازه ای را به روی مخاطب بگشاید. و بار دیگر این جمله «اسکار وایلد» را به خاطر می آورد که می گوید: «هیچ هنرمندی، چیزها را چنانکه واقعا هستند، نمی بیند. اگر چنین بود دیگر هنرمند نبود.» شاعر نیز همچون هنرمندی است که نمی تواند فقط از آنچه که همه می بینند، سخن بگوید. بلکه گفتن از آنچه که دیده نمی شود در قالب تشبیه ها، استعاره ها، کنایه ها و... است، که پنجره ای جدید بر روی خواننده می گشاید. به عنوان نمونه در شعر «شهر زیر دریا» شاعر شهری رویایی را زیر آب متصور است و آرزو می کند یک روز آدم، ماهی شود و به آنجا سفر کند. برای مخاطب کنجکاو عبور از سرزمین های ناشناخته، بسیار جذاب و دل انگیز است و خیال جستجوگر او را با خودش همراه می کند.

ای کاش می شد مثل یک غواص

در آب می رفتم هر از گاهی

غواص اگر بودم خودم یک روز

می رفتم از خشکی این ساحل

تا شهر رویایی زیر آب

در زیر دریا شهر زیبایی است

شهری پر از مرجان، صدف، ماهی

دریا فقط آب فراوان نیست

دنیای مرموز شگفتی هاست

عباس تربن از شاعران جوان خوش قریحه در کتاب «عشق های لنگه به لنگه» توانسته عنصر غالب «عاطفه» را از دنیای ساده و بی آلایش نوجوانی و جوانی در قالب گفتگویی ساده با مخاطبی نامشخص را شکل داده و شاعر از آرزوها و دلتنگی ها و احساسات خود با او سخن می گوید.

نبوده ای که بشنوی

سکوت ساده مرا

نمانده ای که طی کنی

مسیر جاده مرا

معنی که نبودنت

به بند اشک بسته ام

هزار بار مرده ام

کویر دل شکسته ام

هنگامی که شاعر تلاش نمی کند حرف های بزرگ بزند و ادای آدم بزرگ ها را درآورد و زمانی که از دل مشغولی های ساده نوجوانی و تجربه ها و دغدغه های خود سخن می گوید، شعرها صمیمی ترند و بیشتر به دل می نشینند. و در شعر «طغیان» شاعر توانسته تجربه شکست دوران نوجوانی را به خوبی بیان کند. به همین دلیل، نوجوان به راحتی با شاعر همذات پنداری می کند و در احساس او شریک می شود.

یک امتحان و کمی نمره

از چند درس که سنگین بود

تنها همین و خداحافظ

در زندگی هدفم این بود

از شاعری که برای گروه سنی «الف» و «ب» می نویسد، انتظار می رود که با توجه به روحیات، نیازها و احساسات و علایق آنها بسراید، زیرا این گروه هنوز از تفکر انتزاعی برخوردار نیستند و طرح مباحث ذهنی برای آنها صحیح نیست، به عنوان مثال در کتاب «نی نی چه مهربونه» سروده بنفشه رسولیان بروجنی، در مجموعه شش جلدی «نی نی» شاعر از پدیده های محسوس و ملموس و آن هم به شکل کاملاً عینی و قابل درک غافل بوده است.

نی نی ما، ماه رو دیده

باز دوباره تو آسمان

افتاده بوده عکس ماه

تو حوض آب خونه شون

ماهه ولی نصفه بوده

با رنگ و روی پریده

این اولین بار بوده که

یه ماه نصفه می دیده

نی نی می پرسه از مامان

کی برده اون یه تیکه شو؟

نصفه ماه که اون بالاست

کی خورده نصف دیگه شو؟

(آیا واقعاً ذهنیتی خیال انگیز که در شعر فوق مطرح شده است برای مخاطب قابل درک است؟ و یا این ذهنیت خود شاعر است که در زبانی کودکانه نمود یافته است؟)

اندیشه از عناصری است که به کلام عمق می بخشد، شعر نیز که یک کلام مخیل است با وجود آن عمیق تر می شود. اندیشه ابعاد شعر را گسترده تر می کند و مخاطب را وادار به تأمل می کند. اندیشه نگاهی فلسفی به شعر می دهد.مجموعه «صندلی ها خسته اند» شامل 10 چهارپاره از محمد کاظم مزینانی است. شاعر در این مجموعه شعر از نمادها و نشانه ها استفاده کرده است. چنانچه پرنده در شعر «پرنده کوکی» از نمونه های موفق این استفاده های نمادگونه است.

پرنده یک لانه

میان ساعت داشت

پرنده کوکی بود

به خواندن عادت داشت

پرنده تنها بود

و روز و شب می خواند

و از زمان هر شب

کمی عقب می ماند

چهارپاره «بال و بالش» یکی از آثار زیبای این کتاب است و در هر بند از این چهارپاره، شاعر با طرح یک نمونه از اشیاء مورد استفاده روزمره، ذهن مخاطبش را به سوی اصل و ابتدای آن می برد و با این کار تلنگری به توجه او می زند تا ذهنش علاوه بر دریافت زنجیره اتصال طبیعت، احترام به زحمت ها و قدر دانستن را نیز دریابد. شاعر با ایجاد یک حلقه اتصال پنهانی در مفهوم ذهن مخاطبش را برای بیان دیدگاه پایانی آماده می کند.

می روم در خواب ناز

در میان خانه مان

جسم من روی زمین

روح من در آسمان

هر قدر شاعر بتواند در بیان تجربیات عاطفی خود از عوالم شخصی دور شود و به تجربه های عام و گسترده تر راه یابد قطعاً با انسان های بیش تری ارتباط و همدلی برقرار خواهد کرد و حوزه های عاطفی شعر او وسیع تر خواهد بود.

بزرگسالانی که به کودکی خود وفادار مانده اند و آن شاعرانی که برای کودک درون خویش می سرایند، آشکارا برای فردی به نام کودک، حرمت و ارزش قائل بوده و بر استقلال و هویت او صحه گذاشته اند. تجلی این اندیشه و باور سبب می شود که مجموعه شعر آنان، مناسب دنیای درونی کودک و نوجوان قرار گیرد و از محبوبیت برخوردار شود.

منابع:

.1 کشایی، اکرم. عکس هایی که چشم های شاعر می گیرند. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 152، خرداد .1389

.2 کشایی، اکرم. کلیله و دمنه از دهان شیر. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 148، بهمن .1388

.3 موسویان، انسیه. شاخه هایم پر از سیب کال است. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 134، آذر .1387

.4 موسویان، انسیه، نقد و بررسی این نی نی عجیب و غریب کیست؟ کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 151، اردیبهشت .1389

.5 موسویان، انسیه، یادی از پرنده ها نگاهی به سایه مهربان. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 151، اردیبهشت .1389

.6 نوبهار، نگار من فقط یک کودک ایران زمین هستم. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 134، آذر .1387

.7 هاشمی، نیره سادات. شعرهای ناتمام. کتاب ماه کودک و نوجوان. شماره 134، آذر .1387