گونه‌شناسی روایات امام رضا(ع)

در روایات صادقین، حجم اصلی به مباحث فقهی اختصاص داده شده که دغدغه جامعه آن روز بود و دوره، دوره تاسیس مذاهب فقهی بود و لذا با توجه به آن که عمده روایات ما از این دو امام است، در بین کتب حدیثی شیعه حجم اصلی به روایات فقهی اختصاص داده شده است. در روایات منقول از امام رضا (ع) نیز کم و بیش به روایات فقهی برمی‌خوریم؛ اما این روایات نشانگر صبغه عام حاکم بر روایات امام رضا (ع) نیستند؛ زیرا پرسش و پاسخ فقهی از اشتغالات روزمره همه امامان بوده است.

1--  روایات اعتقادی:

در بین روایات امام رضا به روشنی تاکید بر اعتقادات و مباحث اعتقادی و مجادلات کلامی دیده می‌شود. تعداد بسیاری از روایات امام به موضوعات اعتقادی می‌پردازند که نوع برخورد امام با مسائل مطرح شده نیز خردگرایانه و مبتنی بر استدلالهای عقلی است نه آن که صرفا به استنادات قرآنی یا روایی بسنده شده باشد.

پاره‌ای از روایات امام نیز شامل برخی مناظرات عقیدتی امام با اندیشمندان و عالمان از مذاهب و فرقه‌ها و ادیان مختلف می‌شود که این نوع روایات نیز در همین دسته جای می‌گیرند. در نوع دیگری از روایات اعتقادی به حل اختلافات رایج بین اصحاب امامان سابق درباره مسائل اعتقادی برمی‌خوریم. می‌دانیم که از زمان صادقین (ع) و در پی نهضت علمی ایشان، شاگردان زیادی به گرد آن دو حضرت جمع شده و در مباحث مختلفی از آنان کسب دانش نمودند. به تدریج در اثر تعداد زیاد این اصحاب و نیز تفاوت‌های موجود بین آنها و سطح متفاوت دانشی آنان، زمینه‌های اختلاف علمی بینشان پدید آمد و حتی در بین اصحاب فرقه‌هایی نیز با نام و نشان شکل گرفتند؛ مانند: یعفوریه و حکمیه. نمونه شاخص این اختلافات بین هشامین (هشام بن حکم و هشام بن سالم)(2) بود که در مسائلی چون ماهیت خداوند و تنزیه خدا نظرات مختلفی داشتند و هر یک گروهی از اصحاب را به دور خود جمع کرده بودند. این اختلافات در زمان امام رضا (ع) به اوج خود رسیده و ابهامات و شبهات بسیاری برای شیعیان فراهم آورده بود و لذا دسته قابل توجهی از روایات امام به پاسخ به این نوع سوالات اختصاص داشته که عمده آنها در مورد مسائل و مباحث کلامی و عقیدتی بودند.(3)

2-- فلسفه احکام:

تعداد قابل توجهی از روایات امام رضا (ع) به موضوع علل الشرایع و فلسفه احکام ارتباط دارد که باز تلاشی عقلی است برای تبیین احکام فقهی. اختلافات فقهی و حدیثی رو به فزونی از آغاز قرن دوم موجب ایجاد فضایی از شک و تردید نسبت به احکام فقهی شده بود. از سوی دیگر جریان رایج عقل‌گرایی موجب تشکیک در احکام فقهی می‌شد و سوالاتی از این دست را مطرح می‌کرد که چرا باید به این حکم عمل کرد و چرا این گونه باید رفتار نمود و.. . در چنین فضایی امام سعی می‌کنند با تمرکز بر فلسفه احکام و تبیین گوشه‌هایی از مصالح و مفاسد واقعی که احکام بر مبنای آنها تاسیس شده‌اند، این روند را مهار نمایند. قابل توجه آن که برخی از این روایات در پاسخ پرسش‌های برخی افراد صادر شده که شاهدی بر وجود فضای طرح چنین سوالاتی است.

3-- روایات تفسیری:

بخش عمده دیگری از این روایات، روایات تفسیری است که باز رویکرد تفسیر اجتهادی در آن شاخص و پر رنگ است و شامل آیات گوناگونی اعم از آیات اعتقادی، داستان‌های تاریخی، فضایل اهل‌بیت در قرآن می‌شود.

4-- روایات طبی:

دسته عمده دیگر روایت طبی است که از جهت حجم و تنوع ویژگی منحصر به فردی به امام رضا در بین دیگر امامان بخشیده است. که البته تعداد فراوانی از این روایات جای نقد سندی و محتوایی دارد و اساسا برخی عالمان شیعه مانند صدوق در روایات طبی، اصل را بر عدم پذیرش نهاده‌اند(4)، اما با این حال نمی‌توان به کلی همه آنها را جعلی و نادرست شمرد. جالب آن که دیدگاههای طبی مذکور در این روایات نیز عموما جنبه علمی داشته و از منظر بهداشت و سلامت بدن به این موضوع پرداخته‌اند؛ نه آن که قصد بیان احکام شرعی و مکروهات و مستحبات را داشته باشند و نیز تا حدود زیادی هماهنگ با وضعیت دانش پزشکی در آن زمان بوده که نشان از اطلاعات ژرف امام رضا و اشراف ایشان به مباحث روز در این حوزه از علوم دارد.

تالیف برخی کتاب‌ها نیز به امام رضا (ع) نسبت داده شده که عبارتند از: جوامع الشریعه، الرساله الذهبیه، صحیفة الرضا و فقه الرضا. تقریبا اسناد همه این تالیفات به امام، خالی از اشکال نیست؛ برخی از آنها از مولفانی دیگر است که به اشتباه به امام منسوب شده‌اند و برخی دیگر مجموعه‌های شامل سخنان حضرت است، اما ایشان خود آنها را تالیف و تدوین ننموده‌اند؛ بلکه مثلا بر شخصی املا نموده و او آنها را می‌نگاشته است و یا آن که اساسا گردآوری برخی احادیث امام توسط اشخاص دیگر است.

این رساله بنا به درخواست مامون و به املای امام و کتابت فضل بن سهل تدوین شده و در بخش مربوط به امام رضا در کتاب تحف العقول آمده است(6)

این رساله به “طب الرضا”‌ نیز مشهور است که البته از جهت سندی مخدوش است و مولف حقیقی آن محمد بن حسن بن جمهور بصری شمرده شده است(8) با این حال، این بدان معنا نیست که هیچ یک از سخنان آمده در این رساله از امام نیست؛ بلکه اسناد تالیف آن به امام مخدوش است.

 فقه الرضا در واقع کتابی فقهی از ابن بابویه است که به اشتباه به نام امام رضا (ع) منسوب شده است(10)

مجموعه روایات امام رضا (ع) به دلایل متعددی چون: توجه نمودن به موضوعات و مسائل مهم و نیز نزدیک بودن به دوره تدوین متون روایی شیعه و در فرهنگ شیعی اهمیت ویژه یافته و تالیفات چندی در خصوص روایات آن حضرت پدید آمده است. برای نمونه شیخ صدوق به طور مستقل به گردآوری روایات این امام اهتمام ورزیده و کتاب عیون اخبار الرضا را گرد آورده که در دو جلد منتشر شده است(11) نمونه دیگر کتاب معروف به مسند امام رضا از داود بن سلیمان غازی (د203) از محدثان معاصر امام و به احتمال بسیار از اهل سنت است(12) در روایات بیان فضایل زیارت امامان نیز تعابیری استثنایی درباره زیارت امام رضا وجود دارد(13) که از نقش و جایگاه مهم و تاثیرگذار آن حضرت در تاریخ امامت و تشیع پرده برمی‌دارد.

منابع و پی نوشت ها:

1 . برای پی‌گیری روایات امام و مقایسه آنها با هم به منابع زیر مراجعه کنید: مسندالرضا، داود بن سلیمان غازی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1418؛ مسند الامام ‌الرضا، عزیزالله عطاردی، کنگره امام رضا، مشهد، 1406؛ حیاة الامام الرضا، باقر شریف قرشی، انتشارات سعید بن جبیر، قم، 1372، صحیفة الرضا، موسسه امام مهدی، قم، 1366؛ عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، موسسة اعلمی، بیروت، 1984/

2 . جهت اطلاع از درگیریهای کلامی این دو صحابی و پیروانشان می‌توان به برخی گزارش‌ها مبنی بر وجود تالیفاتی در این باره مراجعه نمود و از جمله “کتاب ما بین هشام بن حکم و هشام بن سالم”‌ از ابوالعباس حمیری از مشایخ قم که نجاشی از آن یاد کرده است. متاسفانه هیچ یک از این نمونه منابع به دست ما نرسیده و لذا جز از طریق مقایسه روایات آن دو و نقل قولهای موجود در منابع فرق و مذاهب نمی‌توان به نقاط تفصیلی اختلاف آن دو پی برد. نیز در‌باره این دو صحابی و برخی صحابه شاخص دیگر مانند ابن‌ابی‌یعفور نک: مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، هاشم ایزدپناه، انتشارات داروین، نیوجرسی، 1374/

3 . جناب آیة الله جوادی آملی، مجموعه‌ای از احادیث اعتقادی با مضامین فلسفی از امام رضا را در مجموعه مستقلی به نام “علی بن موسی الرضا و الفلسفه الالهیه”‌ دارالاسراء، قم، 1374 در تنظیمی منسجم و با توضیحات گرد آورده‌اند.

4 . نک: الاعتقادات، شیخ صدوق، ص91-89 ، دارالمفید، بیروت، 1993 و نیز مقدمه ابوالحسن شعرانى بر شرح اصول کافى ملا صالح مازندرانى، ص10، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 2000/

5 . حیاة الامام الرضا، باقر شریف قرشی، 1/177- 198، انتشارات سعید بن جبیر، قم، 1372/

6 . نک: تحف العقول، ابن شعبه حرانی، 415- 423، جامعه مدرسین، قم، 1363/

7 . نک: حیاة الامام الرضا، باقر شریف قرشی، 1/198- 230/

8 .الفهرست، شیخ طوسی، 223، جامعه مدرسین، قم، 1417/

9 . نک: الذریعه، آقابزرگ تهرانی، 15/17 و 24/149، دارالاضوا، بیروت، 1983؛ کشف الحجب و الاستار، اعجاز حسین، 366، کتابخانه آیة الله مرعشی، قم، 1409/

10 . نک: فقه الرضا، ابن‌بابویه، کنگره امام رضا، مشهد، 1406/

11 . عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، موسسة اعلمی، بیروت، 1984/

12 . نک: مسندالرضا، داود بن سلیمان غازی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1418/

13 . برای نمونه نک: المقنعه، شیخ مفید، 479- 480، جامعه مدرسین، قم، 1410/

بخش حریم رضوی