كتاب شناسی امام رضا (ع) ؛ منتهی الآمال و شرح حال ثامن الحجج (ع)
"منتهی الامال فی تواریخ النبی و الآل" نوشته عالم بزرگ، مرحوم "حاج شیخ عباس قمی" از جمله كتابهای معتبر و ارزشمند در مورد شرح حال ائمه معصومین می باشد.
"شیخ عباس قمی" سال 1294 هـ. ق در قم به دنیا آمد و علوم اسلامی را نزد مشاهیر علما در همان شهر مذهبی فرا گرفت و به مدارج عالی علمی دست یافت و سپس سال 1316 هـ . ق عازم "نجف اشرف" شد و در آن شهر علم و دانش، در مجالس علمی و درس علمای بزرگ آن روزگار حاضر می شد.
مرحوم علامه شیخ "آقا بزرگ تهرانی" در كتاب "نقباء الشبر" ج 2، درباره آشنایی اش با "شیخ عباس قمی" چنین می گوید:
"حاج شیخ عباس قمی" آثار ارزشمندی به عربی و فارسی نگاشته كه مورد توجه عام و خاص است بخصوص كتاب "مفاتیح الجنان" ایشان بهترین كتاب درباره "ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات" است این عالم بزرگ سرانجام پس از یك عمر دانش اندوزی سال 1359 هـ . ق در نجف اشرف بدرود حیات گفته و در ایوانی در صحن مطهر حضرت امیرالمۆمنین علی (ع) به خاك سپرده شد. 1
كتاب "منتهی الامال فی تواریخ النبی والال" اثری مشهور از این عالم فرزانه است. وی انگیزه تألیف این اثرش را در مقدمه كتاب چنین بیان می دارد:
مۆلف این اثرش را در چهارده باب تدوین نموده است و هر باب نیز به فصول مختلف منقسم شده است؛ ضمناً دارای یك مقدمه نیز هست كه در اول كتاب آمده و در آن بعد از حمد و ستایش خداوند هدف و انگیزه خود را از تألیف این اثر بیان می دارد. عناوین بابها عبارتند از: باب اول: در تاریخ اشرف كاینات و شافع روز عرصات و افضل جمیع اهل الارض و السموات حضرت خاتم النبیین و سید المرسلین محمد مصطفی (ص) كه در فصول مختلف با موضوعات متنوع تدوین یافته است.
باب دوم: در بیان تاریخ ولادت و وفات سیدة نساء، مخدومه ملائكه السماء، شفیعه روز جزاء، فاطمه الزهرا (س).
باب سوم: در بیان ولادت و شهادت سید الاوصیاء و امام اتقیاء حضرت امیرالمۆمنین علی مرتضی (ع).
باب چهارم: در بیان ولادت و شهادت سبط اكبر پیغمبر اكرم (ص) ثانی ائمه هدی و قرة العین محمد المصطفی امام حسن مجتبی (ع) و ... و باب دهم در تاریخ حضرت علی بن موسی الرضا (ع) ... .
باب دهم این اثر، در مورد امام رضا (ع) می باشد و دارای هفت فصل:
البته، مطالب مندرج در این فصول تنها منحصر به موضوعات این عناوین نیست، بلكه در لابلای موضوعات. مطالب متنوع و مفید در این فصول دیده می شود، مثلاً فصل اول كه در مورد ولادت، اسم و كنیه حضرت رضا (ع) است از مادر ایشان به طور مفصل سخن به میان آمده و روایات مختلف از جمله روایت "ابن بابویه" و روایات منابع "درالنظم"، "اثبات الوصیه" در این مورد ذكر شده است، و در فصول بعدی نیز این مسأله به چشم می خورد، مثلاً در فصل چهارم، علاوه بر كلمات و سخنان و اشعار امام رضا (ع)، اشعار شاعران دیگری در همان موارد دیده می شود. این اثر به دلایل استفاده مۆلف از منابع معتبر و روایات متقن از جمله: روایات شیخ صدوق، "علامه مجلسی"، "طبرسی"، "شیخ كلینی"، "ابن شهر آشوب"، "شیخ مفید"، "اربلی"، "ابن طاووس" كه اینان در كتب مختلف خود آورده اند و نیز ترتیب و نظم مطالب متنوع و شیوه نگارش آنها، دارای ارزش خاصی در بین عام و خاص است و این مهم بر اهل تحقیق پوشیده نیست.
یكی از موضوعاتی كه در كتب دیگر درباره امام رضا (ع) كمتر به آن توجه شده و از آن سخن گفته نشده، و لیكن در این اثر به چشم می خورد آن (فصل 7)؛ در ذكر چند نفر از اعاظم اصحاب حضرت رضا (ع) است.
مۆلف در این فصل، ابتدا مباحث و مطالب خود را با شرح حال "دعبل خزاعی" آغاز نمود و با "حسن بن علی بن زیاد الوشاء بجلی كوفی"، "حسن بن علی فضال تیملی كوفی مكنی به ابومحمد"، "حسن بن محبوب السراد"، "زكریا بن آدم بن عبدا... بن سعد اشعری قمی"، "صفوان بن یحیی ابومحمد بجلی كوفی بیاع سابری"، "محمد بن اسمعیل بن بریع"، "نصربن قابوس" ادامه داده است.
شایان ذكر است كه شیوه مۆلف بر این است كه روایات مختلف را بیان می دارد و لیكن أشهر روایت را نیز ذكر می كند، مثلاً در تاریخ ولادت آن حضرت می نویسد: "بدان كه در تاریخ ولادت آن جناب اختلاف است و اشهر است كه در 11 ذی القعده سال/ 148 هـ . ق/ در مدینه منوره متولد شده و بعضی یازدهم ذی الحجه سال / 153 هـ . ق/ گفته اند كه بعد از وفات حضرت "صادق (ع)" بوده به پنج سال، و موافق روایت اول كه اشهر آن است ولادت آن حضرت ..."
و این خود بر امتیاز این اثر می افزاید. این اثر به دلایل شیوایی مطالب و متقن بودن روایات برای عموم مفید و خالی از لطف نیست.
پی نوشت:
1- حاج شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ناشر: آی تك، 1382. ص 6- 5
بخش حریم رضوی
