اصلاحات اقتصادی در حکومت علوی

امام علی علیه السلام در راستای برقراری عدالت اقتصادی و با توجه به فساد اداری و عدم وجود ضوابط در ساختار حکومتی، به عنوان اولین قدم، به اعمال اصلاحات متوازن و همگرا در ساختار حکومت پرداخت و در این راه نیز ابتدا کارگزاران جور را برکنار و کارگزاران صالح را نصب کرد.

معیارها و رهنمودهای امام علی علیه ‏السلام برای گزینش و عملکرد کارگزاران، می‌‏تواند آیین ‏نامه ‏ای برای حاکمان اسلامی برای تمام اعصار باشد؛ آیین نامه ای که پیشرفت ‏های بشر در زمینه فنآوری و فرایندهای اقتصادی و ارتباطی نیز نتوانسته از ارزش های والای آن بکاهد.

معیارهای انتخاب و نصب کارگزاران « او را به مراعات و حفظ تقوای الهی فرمان ده»(1) «خداوند، واجباتی بر شما مقرر فرموده است؛ آنان را ضایع نکنید و مرزهایی برایتان قرار داده است، از آن ها تجاوز ننمایید»(2) «به او فرمان دهد که از خدا پروا کند و طاعت او را بر همه چیز مقدم شمرد و هر چه در کتاب خداست، به کار بندد...»(3) «ای مالک، مالک نفس خویش باش».(4)

از دیدگاه امام علی علیه السلام، کارگزار دولت اسلامی باید ساده زیستی را در پیش گیرد و این، به دو منظور است: اول آنکه رفاه ‏طلبی و تجمل‏گرایی از یک سو باعث جدایی کارگزار از طبقه کارمندان شده و آن دو را از هم جدا می ‏سازد و کارمند، کارگزار را همچون تافته ‏ای جدا بافته می ‏انگارد. از سویی دیگر، راحت ‏طلبی همچون آفتی است که مقاومت فرد را در برابر سختی ها کاسته و زایل می کند. «آگاه باش که هر رهروی را رهبری است که بدو اقتدا کند و از دانش او نور گیرد و راه یابد. بدان که پیشوای شما از دنیا، به دو جامه کهنه بسنده کرده است و از غذاها، به دو قرص نان؛ بدانید که شما هرگز توان آن را ندارید، ولی با پارسایی، تلاش و پاکدامنی مرا یاری کنید ...

آری، اگر می‌‌خواستم راهش را می‏ دانستم که چگونه به عسل ناب، مغز گندم و بافته ‏های ابریشمین دست یابم؛ اما چه دور است از علی که هوای نفس بر او چیره شود و شکمبارگی او را بر سر سفره ‏های رنگین نشانده، در حالی که شاید در حجاز یا یمامه کسی باشد که خواب قرص نانی را هم نبیند و سیری اصلاً نشناسد».(5)

«والی نباید در برابر مال و مقامی که به آن رسیده است، مردم را از یاد ببرد و تعهد خدمت را نادیده انگارد؛ بلکه باید نسبت به بندگان خدا بیشتر نزدیک شود و به برادرانش بیشتر مهربانی کند»(6) «پس هر آینه تو بالاتر از آن هایی و ولی امر تو، بالاتر از تو و خدا، بالاتر از کسی است که تو را به فرماندهی برگزیده است»(7) «اگر اطاعت آفریدگان، موجب معصیت آفریدگار گردد، روا نیست»(8) «باید محبوب ترین کارها در نزد تو، سازگارترین آن ها با حق و گسترده ‏ترین آن ها در عدالت و فراگیرترین آن ها در جلب رضایت مردم باشد»(9) «بپرهیز از کاری که زمانش فرا نرسیده و سهل‏انگاری در آن، چون انجامش ممکن گردیده یا پافشاری در امری که راه صحیح آن را ندانی یا سستی در زمانی که درستی کار آشکار باشد؛ پس هر کاری را در جای بایسته بجای آر»(10)

امام علیه‏ السلام در زمینه استخدام، مواردی را برمی‏ شمرد که مطابق با آن ها می ‏توان کارمندان را گزینش نمود. آنگاه متذکر می‏ شود که گزینش کارمندان بر اساس ضابطه و نه رابطه صورت ‏پذیرد و جایگزینی رابطه را به جای ضابطه، از عوامل شیوع خیانت و ستم برمی ‏شمرد.

امام علیه ‏السلام با دقت، در گزینش کارگزاران خود اقدام نموده و به همراه هر یک، مجموعه ‏ای از بایسته ‏های حکومتی و زمامداری را ارائه داد و در این امر از هیچ مسأله ‏ای فروگذار نکرد تا ساختار اداری ـ سازمانی اصلاح و سالم گردد. اهتمام امام علیه السلام به این امر را می‏ توان مهم‏ ترین علت در نظر ایشان در اصلاحات حکومتی دانست؛ یعنی تا در ساختار اداری سازمانی سالم بوجود نیاید و افراد صالح در رأس امور نباشند، اصلاحات قابل اجرا نیست.

با نگاهی به عهدنامه مالک اشتر می‏ توان بوجود آمدن یک ساختار اداری مدون در سیستم حکومت را شاهد بود؛ ساختاری که صدر، ذیل و جایگاه اشخاص در آن مشخص است و سیستم ‏ها در آن تدوین گشته و وظایف در آن مشخص می‏ گردد.(11)

اصلاحات اقتصادی

در همین مرحله امام علیه‏السلام همگام با اصلاحات ساختاری، به فرهنگ‏ سازی در زمینه ‏های گوناگون پرداختند.

عدالت در حکومت امیرمۆمنان علیه السلام «الا ای تاریخ! سوگند به شکافنده بذر و آفریننده جان، اگر نبود حضور فشرده مردم برای بیعت و عهدی که خدای از عالمان گرفته است که بر شکم بارگی ستمگر و محرومیت ستمدیده «صحه» نگذارند، حتماً افسار خلافت را رها می ‏کردم ... و می‏ دیدید این دنیایی که بدان می ‏نازید و دین می ‏بازید، در دیدگاه من از آب بینی ماده بزی بی ‏ارزش ‏تر است»(12)

«به خدا اگر ببینم [اموال عمومی] به مهر زنان یا بهای کنیزکان رفته باشد، آن را بازستانم که در عدالت گشایش است و آن که عدالت را برنتابد، ستم را سخت‏ تر یابد»(13)

«بدانید من با دو کس می‏ ستیزم، آن که چیزی را خواهد که حق آن را ندارد و آن که حقی را که بر گردن اوست، نگزارد»(14)

عدالت در بکارگیری بیت ‏المال «آیا فرمانم می ‏دهید که یاری را با ستم راندن بر مردمم طلب کنم؟ به خدا سوگند، تا شب و روز برپاست و تا آنگاه که بر آسمان ستاره ‏ای برجاست؛ هرگز چنین نکنم و اگر اموال، مال خودم هم بود؛ یکسان می ‏بخشیدم تا چه رسد به آنکه مال، مال خداست».(15) «بدان حق مسلمانانی که نزد تو یا ما هستند، در تقسیم این غنائم یکسان است؛ چون چشمه ‏سارانی که همگان بدون امتیاز در آن آیند و از آن بازگردند»(16)

«در اموال بیت‏ المال که در نزدت گرد آمده، سخت دقت و مراقبت کن و آن را به عائله‌‏مندان و گرسنگان که نامشان در دیوان نیازمندان است، بپرداز تا فقر و نیاز در جامعه ریشه ‏کن شود و مازاد آن را برای ما بفرست تا بین نیازمندان تقسیم کنیم»(17)

پرهیز از رشوه «و از این شگفت‏ تر آنکه، شباهنگام کوبنده‏ ای درِ خانه ‏ام را کوبید و در ظرفی سر بسته حلوایی آورده بود که آن را ناخوش می ‏داشتم، گویی با آب دهان مار یا برگردان معده او آمیخته بود.

پس بدو گفتم: آیا این به خاطر پیوند خویشاوندی است یا زکات و یا صدقه؟ که این دو بر ما خاندان پیامبر حرام است. گفت: هیچ کدام، اما هدیه است. آنگاه گفتم: گریه کنندگان بر تو بگریند! آیا آمده ‏ای تا از دین خدا مرا بفریبی یا نظام فکری خود را از دست داده ‏ای؟ یا جن ‏زده شده‌‏ای؟ یا هذیان می ‏گویی؟ به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم زمین را با آنچه در آسمان هاست، به من بخشند تا پوست جُوی را به گناه از موری گیرم، هرگز چنین نکنم»(18)

«به خدا سوگند، سوگندی راست، اگر خبر رسد که در بیت‏ المال مسلمین خیانت ورزیدی، چه کم یا زیاد، بر تو به نهایت سخت گیرم، آنچنان که تهی ‏دست، گرانبار و حقیر مانی»(19) «اما بعد، به من از تو خبر رسیده است که اگر راست باشد، خدای را به خشم آورده ‏ای و امامت را نافرمانی کرده‏ ای و در امانت، خیانت نموده ‏ای. گزارش رسیده است که بیت‏ المال را جاروب کرده ‏ای و هر چه بود و نبود، برگرفته ‏ای و هر چه به دستت رسیده، بر جیب ریخته و یا خورده ‏ای. اینک حسابت را بفرست و بدان که حسابرسی الهی از محاسبه بندگان سخت تر است»(20)

پی نوشت ها :

1. نهج البلاغه، نامه 53.

2. همان، حکمت 102.

3. همان، نامه 53.

4. همان.

5. همان، نامه 45.

6. همان، نامه 50.

7. همان، نامه 53.

8. همان، حکمت 156.

9. همان، نامه 53.

10. همان.

11. با دقت در فرمان امام علیه ‏السلام به مالک اشتر و سیره حضرت می توان دریافت که امام علیه السلام، کارگزاران را به شش دسته تقسیم می ‏کنند: وزیران و مشاوران؛ ارتشیان که شامل صنف های دربانان، پاسداران، کارکنان و نیروهای انتظامی است؛ کارگزاران شهرها شامل استانداران، فرمانداران، خراج ‏گزاران، بازرسان، ناظران بازار؛ دبیران؛ قاضیان و گزارشگران ویژه.

12. همان، خطبه 3.

13. همان، خطبه 45.

14. همان، خطبه 172.

15. همان، خطبه 126.

16. همان، نامه 43.

17. همان، نامه 67.

18. همان، خطبه 215.

19. همان، نامه 20.

20. همان، نامه 40.