جوامع نکوهیده در نهج البلاغه
جامعه های بشری، ابعاد و مۆلفههای گوناگونی دارند که هر کدام می تواند تنوع داشته باشد و از جامعه ای به جامعه دیگر یا در یک جامعه از زمانی به زمان دیگر تغییر کند. این ابعاد و مۆلفه ها با ویژگی های قابل تغییرشان، شاکله و ساختار اجتماعی را می سازند که آثار آن در هر حالتِ ساختاری، متفاوت است و شامل آثار مثبت و آثار منفی می شوند.
شناخت بعدهای اصلی تر و تشخیص مۆلفه های مۆثرتر و درک ویژگی های کارکردی یا کژکارکردی حالات قابل تغییر این مۆلفه ها و ابعاد و مشخص کردن آثار رتبه اول و رتبه های دیگر این پدیده ها، موضوع مهم تفکر اجتماعی و جامعه شناسی بوده است و خواهد بود.
جوامعی را که در نهج البلاغه مورد نکوهش قرار گرفته اند، به چهار دسته می توان تقسیم کرد:
1ـ جامعه های گذشته که اغلب در قرآن نکوهش شده اند یا از هلاک آنها خبر داده شده است.
2ـ جامعه عرب جاهلی.
3ـ جامعه معاصر امام علی علیهالسلام.
4ـ جامعه هایی در آینده که امام علی علیهالسلام درباره آن ها پیش بینی یا پیش گویی کرده است.
هر یک از این جوامع ویژگی هایی دارند که بیان آن ها را از کلام امام علیه السلام خواهیم شناخت.
جامعه های گذشته امام علی علیهالسلام عوامل تیره روزی اقوام گذشته را که مایه عبرت و درس آموزی نیز دانسته است، چنین بر شمرده است: «و بپرهیزید از آنچه فرود آمد بر امت های پیشین، از کیفرهایی که دیدند بر کردارهای ناشایست و رفتارها که کردند و نبایست. پس نیک و بد احوالشان را به یاد آرید و خود را از همانند شدن به آنان بر حذر دارید... و چون به چشم خود دیدید ـ و در خوشبختی و بدبختی شان اندیشیدید ـ آن را عهده دار شوید که عزیزشان گرداند و دشمنان را از سرشان راند، و زمان بی گزندیشان را به درازا کشاند و با عافیت از نعمت برخوردار و پیوند رشته بزرگواری با آنان استوار؛ و آن از پراکندگی دوری نمودن بود و به سازواری روی آوردن و یکدیگر را بدان برانگیختن و سفارش کردن، و بپرهیزید از هر کار که پشت آنان را شکست و نیروشان را گسست، چون کینه هم در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن و از هم بریدن و دست از یاری یکدیگر کشیدن...
تفاوت خواسته ها، تعدد کیش ها، بت پرستی، گمراهی، نادانی، پیروزی جور، سختی ها و ناهمواری ها، کینه و دشمنی بین خویشاوندان، نزاع و خونریزی، از جمله ویژگی های منفی جامعه عربی بود که در بیانات امام علیه السلام به آن ها اشاره شد
و در احوال گذشتگان پیش از خود بنگرید، مردمی که با ایمان بودند، چه سان به سر بردند؟ و چگونه آنان را آزمودند؟» «پس بنگرید...آیا مهتران سراسر زمین نبودند، و بر جهان پادشاهی نمی نمودند؟ پس بنگرید که پایان کارشان به کجا کشید، چون میانشان جدایی افتاد و الفت به پراکندگی انجامید و سخن ها و دل هاشان گونه گون گردید. از هم جدا شدند و به حزب ها گرائیدند و خدا لباس کرامت خود را از تنشان برون آورد، و نعمت فراخ خویش را از دستشان به درکرد، و داستان آنان میان شما ماند، و آن را برای پند گیرنده عبرت گرداند... در کار آنان بیندیشید، و روزگاری که پراکنده بودند، و از هم جدا، و کسراها و قیصرها بر آنان پادشا... آنان را واگذاشتند مستمند درویش، چراننده اشتران پشت ریش. پست ترین جای هاشان خانه، و خشک ترین بیابانشان جای قرار و کاشانه. نه ـ به سوی حق ـ دعوتی، تا بدان روی آرند، و خود را ـ از گمراهی ـ بازدارند، دست ها به خلاف هم در کار، جمعیت پراکنده، در بلای سخت و تیه نادانی دست و پا زننده، از زنده به گور کردن دختران، و پرستیدن بتان و بریدن پیوند خویشان و یکدیگر را غارت کنان».(1)
همچنین حضرت فرموده است: «آنان که پیش از شما بودند، تباه گردیدند؛ چون حق مردم را ندادند تا آن را به رشوت خریدند و به راه باطلشان بردند و آنان پیرو آن گردیدند».(2)
با نگاهی به جملات امام علیه السلام ویژگی های منفی جوامع را که سبب انحطاط و سقوط آنان نیز شده است، نمی توان چنین برشمرد: کینه هم در دل داشتن، تخم نفاق در سینه کاشتن، از هم بریدن و میانشان جدایی افتادن، دست از یاری یکدیگر کشیدن، گونه گون شدن سخن ها و دل هاشان، تبدیل الفت به پراکندگی، گراییدن به حزب ها، بریدن پیوندهای خویشاوندی، یکدیگر را غارت کردن، حق مردم را ندادن.
طبیعی است که این ویژگی های منفی، آثار اجتماعی و سیاسی ای نیز به دنبال داشت که امام آن ها را چنین برشمرده است: تحت سلطه بودن، فقر، گمراهی، نادانی، بت پرستی، به خلاف هم کار کردن، بریدن پیوندهای خویشاوندی، غارت یکدیگر و زنده به گور کردن دختران.
جامعه عرب جاهلی امام علی علیهالسلام وضع نامناسب جامعه عرب قبل از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را نیز بیان کرده است: «گاه پیامبر پیشین نام پیامبر پس از خود را شنفته و گاه وصف پیامبر پسین را به امت خویش گفته. زمان این چنین گذری شد و روزگار سپری.
حضرت فرموده است: آنان که پیش از شما بودند، تباه گردیدند؛ چون حق مردم را ندادند تا آن را به رشوت خریدند و به راه باطلشان بردند و آنان پیرو آن گردیدند
پدران رفتند و پسران جای آنان را گرفتند تا آنکه خدای سبحان محمد صلی الله علیه و آله را پیامبری داد تا دور رسالت را به پایان رساند و وعده حق را به وفا مقرون گرداند، طومار نبوت او به مهر پیامبران ممهور و نشانههای او در کتاب آنان مذکور و مقدم او بر همه مبارک و موجب سرور. حالی که مردم زمین هر دسته به کیشی گردن نهاده بودند و هر گروه پی خواهشی افتاده و در خدمت آیینی ایستاده. یا خدا را همانند آفریدگان دانسته، یا صفتی که سزای او نیست بدو بسته، یا به بتی پیوسته و از خدا گسسته. پروردگار آنان را بدو از گمراهی به رستگاری کشاند و از تاریکی نادانی رهاند».(3)
حضرت در سخنان دیگری نیز این جامعه را چنین معرفی فرموده است: «با نور ـ اسلام ـ به پیامبری اش گماشت، و در گزینش، او را مقدم داشت. رخنه ها را بدو بست و به نیروی او پیروزی جور را درهم شکست. سختی ها را بدو خوار ساخت و ناهمواری ها را بدو هموار ساخت، تا گواهی ها را از چپ و راست پراکند و بپرداخت»(4)؛ «آنچه را بدو فرمودند، آشکار گرداند و پیام های پروردگارش را رساند. پس خدا بدو شکست ها را بست و گشادی ها را به هم پیوست و خویشاوندان را که دشمن بودند، بدو با هم مهربان ساخت؛ از آن پس که دشمنی سینه هایشان را پر کرده بود، و کینه های افروخته دل هاشان را می گداخت»(5)؛ «دل های نیکوکاران به سوی او گردیده. دیده ها در پی او دویده. کینه ها را بدو نهفت و خون ها به برکت او بخفت. مۆمنان را بدو برادرانِ هم کیش ساخت و جمع کافران را پریش، خواران را بدو ارجمند ساخت و سالار و عزیزان را بدو خوار. گفتار او ترجمان هر مشکل است و خاموشی او زبانی گویا برای اهل دل.»(6)
تفاوت خواسته ها، تعدد کیش ها، بت پرستی، گمراهی، نادانی، پیروزی جور، سختی ها و ناهمواری ها، کینه و دشمنی بین خویشاوندان، نزاع و خونریزی، از جمله ویژگی های منفی جامعه عربی بود که در بیانات امام علیه السلام به آن ها اشاره شد.
پی نوشت ها :
1. نهج البلاغه، خطبه 192.
2. همان، کلام 79.
3. همان، خطبه 1.
4. همان، خطبه 231.
5. همان، خطبه 213.
6. همان، خطبه 96
زهرا رضائیان
بخش نهج البلاغه تبیان
