سنگ نگاره های لاخ مزار

در بررسی و شناسایی مناطق مختلف ایران در غرب، مرکز و شمال و شمال شرق، آثاری بدست آمده که نمونه هایی دیگر از سنگ نگاره های دوره های پیش ار تاریخ را بر ما مکشوف می دارد. غار چشمه سراب در کرمانشاه ، سنگ نگاره هایی در کویر یزد و نقش های " لاخ مزار" در خراسان از این گونه هستند.

سنگ نگاره لاخ مزار بیرجند، در مجاورت روستای کوچ و در فاصله ی 29 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند، واقع است. این سنگ نگاره که در اردیبهشت ماه 1371 توسط هیئت بررسی و شناسایی میراث فرهنگی استان خراسان کشف شد، به اعتبار محتوا و ویژگی های خاص فرهنگی در همان ابتدای امر مورد توجه قرار گرفت.

این سنگ نگاره با نقش هایی در گروه انسانی، حیوانی و گیاهی و کتیبه هایی شامل خطوط تصویری، پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی، فارسی و عربی و علامت ها و نشانه ها و سمبل هایی از مظاهر طبیعت را شامل می شود.

موضوعاتی که تا به حال شناسایی شده اند به 307 مورد می رسد که شامل: 22 مورد نقش انسان، 33 مورد نقش حیوان، 22 مورد نقش گیاه، 35 علامت و نشانه، 4 مورد خط تصویری، 81 مورد کتینه پهلوی اشکانی و ساسانی، 34 مورد کتیبه عربی، 8 مورد کتیبه فارسی ، 67 مورد نقش هایی که ماهیت آن ها هنوز مشخص نیست. ⁽¹⁾

همان گونه که از این مختصر پیداست در این سنگ نگاره ها نقش هایی متفاوت از دوره های مختلف وجود دارد که تاریخ چند هزار ساله را در بر می گیرد و خود در بررسی نگاره های مختلف دوران و سبک و شیوه هر یک قابل تحلیل است. در یک دسته بندی کلی گذشته از کتیبه ها که به هر حال ماهیت و مضمون آن ها خود نمایانگر دوره تاریخی آن ها  محسوب می گردد، بقیه نقش ها را می توان در چهار گروه عمده دوران سنگ، پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی مورد بررسی قرار داد و حضور فرهنگ ها و اقوام مختلف را در این خطه مشاهده نمود.

به دلیل وسعت تاریخ نقوش در این مقاله تنها به بررسی دوران سنگ می پردازیم و تحلیل نقوش دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخ و و دوران اسلامی را در مقاله ای جدا شرح خواهیم داد.

در میان انبوه نقش ها به نگاره هایی بر می خوریم که به طور استلیزه و بسیار ساده کشیده شده اند .ترسیم اشکالی بدین گونه به اعتقاد باستان شناسان از دوره فرهنگی " سولوتره ان" آغاز گردیده و تا آخر دوره فرهنگی " ماگدالنین" ادامه داشته است.⁽²⁾

در این دوران تصویر زن معمولا با تکیه بر خصلت زایای او رسم شده و در مجموع تصاویر مرد فراوان تر از زن بوده است، نقاشی پیکر انسان جنبه استعاری داشته است به نحوی که امروزه تمامی  مفاهیم آن مشخص نیست. تصاویر انسان ها که به طریق استلیزه بر صخره ی لاخ مزار نقش بسته اند با توصیفی که از نگارگری آن دوران در کتاب ها و گزارشات آورده قابل مقایسه می باشد. موارد جالب  توجه مقایسه وضعیت انسان است. در تصویری از صخره اسپانیا که متعلق به دوران نوسنگی است ، مردی تصویر شده که وارونه از درخت آویزان شده و به گردآوری عسل مشغول است. خوشبختانه مجموعه نقش های کشف شده در " هزارسم" افغانستان و بررسی جامع و کنجکاوانه آنها توسط " ادیتاکاستالدی" راهنمای خوبی جهت ریشه یابی بسیاری از نقوش لاخ مزار گردیده است. در این گزارش ادیتا خطوط ساده صلیبی شکل و کمانی شکل را انسانهایی دانسته و آن نقوش را که با نقوش انسان های استلسزه لاخ مزار شبیه اند با نقوش روی سنگ در نوادا کالیفرنیا مقایسه و هم زمان دانسته و قدمت آن ها را 5000 سال سال ق.م تا 1800ق.م ذکر کرده است. نوعی دیگر از شکل ها که به شکل شاخه ی وارونه ترسیم شده اند به اعتقاد آقای ادیتا گروهی از انسان ها هستند که در یک خط پشت سرهم ایستاده اند . ⁽³⁾

نشان دادن انسانها با چنین شیوه هنری در اسپانیا و مخصوصا نواحی مشرق آن دیده شده است. نامبرده نظریه " ویناکسیا" را بیان کرده، مبنی بر اینکه اشکال درخت مانند به عصر کهن سنگی مربوط می شود و در همین رابطه از قول " کامون ازنار" گفته است که شکلهای درخت مانند متعلق به دوران نوسنگی است، زیرا آن زمان اجتماع نسبت به فرد اهمیت بیشتری داشته و نقاش تصاویر جمع را در نظر داشته بنابراین اشکالی بدین گونه می توانند نشان دهنده افراد قبیله باشند. ⁽⁴⁾

در لاخ مزار کوچ چهار مورد از این گونه اشکال وجود دارد که دو مورد درهم تداخل یافته اند. اگر واقعا این اشکال سمبل قبیله و گروه های انسانی باشند، آیا تصویر برخی از آنها نمی تواند نشان دهنده نزدیکی ، آشتی و اتحاد دو قبیله باهم باشد؟

از دیگر نشانه های لاخ مزار که پیشینه ی کهن دارند و ظاهرا هم زمان با نقش انسان های استلیزه ترسیم گردیده اند نقوش گیاهی هستند که آنان نیز به سبک استلیزه و ساده کشیده شده اند. هم زمانی این تصاویر از این جهت با تصاویر انسانی محتمل است که یکی از انسان های استلیزه از شاخه یکی از درختان آویزان نشان داده شده است.

پی نوشت:

1- لباف خانیکی: 4

2- فرهنگ سولتره ای مربوط به 20000 هزار قبل میلاد است که آثار آن از فرانسه و اسپانیا و چک و اسلوکی و لهستان به دست آمده در این دسته بر ادوات دوره اورینیاکی، ادوات دیگری چون درفش، رنده، اره ، نیزه و سرنیزه اضافه می شود، با استخوان های نازک سوزن های تیز و باریک ساخته شده و از شاخ گوزن آلات فراوان تهیه شده است. بر روی شاخ گوزن تصاویری از حیوانات کنده کاری شده به دست آمده که از نقاشی های دوره ی سابق عالی تر است. ( دورانت: 115)

3- شریف زاده: 17

4- همان

لباف خانیکی، رجبعلی، سنگ نگاره های لاخ مزار بیرجند، سازمان میراث فرهنگی، 1373

دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج1، انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی، 1365

شریف زاده، سید عبدالمجید، دیوارنگاری در ایران، موسسه صندوق تعاون، 1381