حق وتوی خدا !

«بداء» از عقاید اسلامى است که همه مسلمانان جهان بدان عقیده راسخ دارند، به شرط آن که درست تفسیر شود، هر چند برخى از آنان از به کار بردن لفظ بداء خوددارى مى کنند لکن وحشت آنان از به کار بردن لفظ بداء ضررى به محتوا نمى زند، زیرا مقصود واقعیت بداء است نه اسم آن.

بداء چیست؟

حقیقیت بداء بر دو اصل استوار است:

1ـ خداوند داراى قدرت و سلطه مطلق بر جهان هستى است و هر زمان بخواهد مى تواند تقدیرى را جایگزین تقدیر دیگر سازد، در حالى که بر هر دو تقدیر، علم پیشین داشته و هیچ گونه تغییرى نیز در علم وى راه نخواهد یافت، زیرا تقدیر نخست چنان نیست که قدرت خدا را محدود ساخته و توانایى دگرگون کردن آن را از او سلب کند. خداوند متعال بر خلاف عقیده یهود که مى گفتند: «دست خدا بسته است»، قدرت گسترده اى دارد و به تعبیر قرآن «دست او باز است».

2ـ إعمال قدرت از سوى خداوند و اقدام وى به جایگزین کردن تقدیرى به جاى تقدیر دیگر، بدون حکمت و مصلحت انجام نمى‌گیرد و انجام این کار در گروِ اعمال خود انسان است که از طریق اختیار و برگزیدن زندگى شایسته یا ناشایسته، زمینه دگرگونى سرنوشت خویش را فراهم سازد.

در نتیجه بداء آن است كه انسان با اعمال بدِ خود، سرنوشت نیكش را عوض مى‏كند. هم‌چنین با اعمال نیک خود، سرنوشت بدش را دگرگون مى‏سازد.

آیات و روایات در این مورد بسیار است که برخى را یادآور مى شویم:

1ـ «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ»؛ (مائده/64: خدا وضع هیچ قومى را دگرگون نمى‌سازد مگر اینکه آنان خود وضع خویش را دگرگون سازند).

2ـ «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکنْ کذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکسِبُونَ». (اعراف/96: اگر ساکنان آبادى ها ایمان آورده و پرهیزگار مى شدند ما برکات آسمان ها و زمین را به روى آنان مى گشودیم، ولى (چه سود؟ که) آنان دین خدا را تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان عذاب کردیم).

3ـ «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ‏»؛ (رعد/39: خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را بخواهد اثبات مى‏كند و امّ الكتاب [لوح محفوظ] نزد اوست!)

4ـ امیر مۆمنان على (علیه السَّلام) از پیامبر (صلَّى اللّه علیه و آله) درباره تفسیر آیه «یَمْحُوا اللّهُ ما یَشاءُ» سۆال کرد، پیامبر (صلَّى اللّه علیه و آله) در پاسخ چنین فرمودند: من دیدگان تو و امتم را با تفسیر این آیه روشن مى کنم. صدقه در راه خدا، نیکى به پدر و مادر، و انجام کارهاى نیک، بدبختى را به خوشبختى دگرگون ساخته، مایه افزایش عمر مى گردد و از مرگ هاى بد جلوگیرى مى کند.

5ـ امام رضا (علیه السلام) در مناظره‌ای که با عمران صابی داشتند به اثبات بداء پرداخته و می‌فرمایند: پدرم از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرد که فرمود: خدا را دو علم است:

ـ علمى پنهان و مخفى که کسى جز خود او از آن علم اطلاع ندارد که بداء جزء همین علم است.

ـ علمى که به ملائکه و پیامبران آن را آموخته و امامان از این علم اطلاع دارند.

سپس فرمودند: پدرم از آباء گرام خود نقل کرد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: خداوند به یکى از پیامبران وحى کرد که به فلان پادشاه بگو من‏ در فلان روز و ساعت او را از بین مى‏برم. آن پیامبر پیغام خدا را رسانید. پادشاه به دعا و تضرع به پیشگاه پروردگار پرداخت و در حالى که روى تخت بود و چنان زارى ‏نمود که از تخت سرازیر شد. مى‏گفت خدایا به من مهلت ده تا پسرم بزرگ شود و کار خود را بسازم. خداوند به همان پیامبر وحى کرد که پیش آن پادشاه برو و بگو من اجل او را تأخیر انداختم و پانزده سال به عمرش افزودم. پیامبر عرض کرد: خدایا تو مى‏دانى که من تاکنون دروغ نگفته‏ام. خداوند به او خطاب نمود که تو یک مأمور هستى. پیغام مرا برسان. کسى را یاراى آن نیست که از کردار خدا بازخواست نماید.

از جمله مصادیق بداء در قرآن می‌توان به ماجرای قوم یونس (علیه السلام) اشاره نمود. همان‌گونه که در قرآن آمده است قوم یونس (علیه السلام) بر اثر نافرمانى، مستحق نزول عذاب شدند و پیامبرِ آنان از نزول عذاب خبر داد و خود منطقه را ترک کرد و از آنجا دور شد. ولى آنان‏ پشیمان شده، به پیروى از قول یک عابد، رو به صحرا نهادند و گریه و زارى کردند و خداوند توبه‏شان را پذیرفت و عذاب از ایشان برگشت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد روایات در باب بداء از ائمه (علیهم السلام) بسیار زیاد وارد شده.

فضیل بن یسار از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده که فرمودند: «خداى تبارک و تعالى کتابى نوشته که در آن تمامى آنچه بوده و خواهد بود ثبت شده، و آن را پیش روى خود نهاده، هر چه را بخواهد جلو مى‏اندازد و هر چه را بخواهد تأخیر مى‏اندازد، هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات مى‏نماید، هر چه را که او بخواهد موجود مى‏شود، هر چیز را نخواهد نمى‏شود.

هم‌چنین ابن سنان از ابى عبد اللَّه (علیه السلام) روایت کرده که فرمودند: «خداوند هر حادثه‏اى را که بخواهد جلو مى‏اندازد و هر چه را بخواهد تأخیر مى‏اندازد، هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات مى‏کند، و نزد اوست ام الکتاب. و نیز فرمود: هر چه را که خدا بخواهد قبل از اینکه ایجادش کند در علمش موجود است، و هیچ چیزى براى او پیش نمى‏آید مگر آنکه قبلاً در علمش موجود بوده براى او چیزى بدون اطلاع و علم پیش نمى‏آید.

نتیجه...

با توجه به روایات بداء به معناى علم بعد از جهل نفى مى‏شود ، چرا که بداء به معناى ظهور امرى است از ناحیه خدا بعد از آنکه ظاهر مخالف آن بود. پس بداء عبارت است از محو اول و اثبات ثانى و خداى سبحان عالم به هر دو است و این حقیقتى است که هیچ صاحبِ عقلى نمى‏تواند انکارش کند.

                                                                                                                                             فرآوری: زینب مجلسی

منبع :

1 - احتجاجات، محمد باقر مجلسی، ترجمه موسی خسروی، ج 2، ص 313.

2 - المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، ج 11، ص 522.

3 - پاسخ جوان شیعی به پرسش‌های وهابیان، محمد طبری، ص 242.

4 - راهنمای حقیقت، جعفر سبحانی، ص 98.