تحلیل نقاشی‌های پنجکنت با شاهنامه

نگاهی به کتاب «هنر تاریخی پنجکنت»

«هنر تاریخی پنجکنت» یکی از آثار مهم الکساندر بلنیتسکی است که سال‌ها پیش و تقریبا همزمان با شروع پژوهش‌ها و حفاری‌ها در شهر پنجکنت، در اتحاد شوروی منتشر شد. این کتاب با وجود اهمیت بسیار بالایی که در حوزه پژوهش‌ هنر قدیم ایران، به‌ویژه نقاشی دوره ساسانی دارد، تاکنون در ایران منتشر نشده بود.

پنجکنت نام شهری در شمال تاجیکستان در سمت راست رودخانه زرافشان و 60 کیلومتری شرق سمرقند است. شهر پنجکنت از مراکز عمده فرهنگ و تمدن در آسیای میانه و مورد توجه باستان‌شناسان فعال در این مناطق بود. نزدیکی پنجکنت به دو شهر سمرقند و کوروشکده یا استروشن، که به دست کوروش بنا شده، عامل دیگر توجه شرق‌شناسان به پنجکنت است.

مطالعه نظامند شهر قدیمی پنجکنت از سال 1946 پس از پایان جنگ جهانی دوم شروع شد. از سال 1946 تا 1953 باستان شناسان روسی در جریان حفاری‌های این شهر، به آثار جالب و مهمی از هنر و فرهنگ سغدی برخوردند. ظاهرا پنجکنت در قرن پنجم یا آغاز قرن ششم میلادی شکل گرفته و موجودیت خود را در قرن هشتم میلادی پس از دست یافتن اعراب بر آسیای میانه از دست داده است.

شهر تاریخی پنجکنت در عین حالی که تحت تاثیر فرهنگ ایران است، از فرهنگ و هنر هند نیز بهره برده و رگه‌هایی از فرهنگ یونان و چین را نیز می‌توان در آن مشاهده کرد. این مساله برمی‌گردد به تاریخ سیاسی پرفراز و نشیبی که این منطقه داشته و روابط فرهنگی‌اش با همسایگانی که همه صاحب تمدن‌های بزرگ جهان بوده‌اند؛ ایران در غرب، چین در شمال و هند در جنوب.

اشیای باستانی‌ای که به صورت اتفاقی در این منطقه یافت ‌شد، شرق‌شناسان را به فکر مطالعه دقیق‌تر و سازمان‌یافته‌تر درباره پنجکنت انداخت. آثاری که در این کتاب معرفی شده متعلق به قرن ششم تا هشتم میلادی است، یعنی حدودا یک قرن قبل و دو قرن بعد از ظهور اسلام، که تقریبا با هنر ساسانی هم‌دوره است.

در میان آثار هنری کشف شده در پنجکنت نقاشی در جایگاه نخست قرار دارد. در شهر قدیمی پنجکنت بیش از پنجاه مکان از زیر خاک بیرون آمده که دیوارهایشان قبلا پر از نقاشی‌های متعدد بوده است. بلنیتسکی در این کتاب نقاشی ها را که عمدتا صحنه ‌های بزم و رزم است با دقت توصیف کرده است، اما در اکثر تصاویر، روایاتی که بر اساس آن نقاشی ها شکل گرفته ناشناخته است و خوبی کتاب در این است که نویسنده برای توصیف این‌ صحنه‌ها به حدس و گمان متوسل نشده است.

نکته مهم و اساسی در این است که بلنیتسکی برای تحلیل نقاشی‌ها به منابعی چون شاهنامه رجوع می‌کند. جالب است که یکی از نکات مهم در این نقاشی‌ها حضور زنان در بیشتر صحنه‌‌های بزم و رزم است. در یک صحنه زن جوانی در نبرد تن به تن دیده می‌شود که به تنهایی با مردی می‌جنگد و در صحنه‌ای دیگر زنی با شمشیر آخته تصویر شده است. بلنیتسکی نقش زنان در این صحنه‌ها را با نقش گردآفرید در شاهنامه سنجیده است. همچنین او بر اساس شواهد و قراین و البته اشراف کاملی که به این نقاشی‌ها و متن شاهنامه دارد، یکی از تصویرها را به رستم نسبت می‌دهد و در واقع کهن‌ترین نقش رستم این پهلوان اساطیری ایرانی در آثار به‌دست آمده از شهر پنجکنت مشاهده می‌شود.

نقاشی‌های به دست آمده در حفاری‌های پنجکنت، نقاشی‌هایی با ابعاد بزرگ هستند که بر دیوار اتاق‌ها و تالارها و شاه‌نشین‌ها نقاشی شده بوده‌اند و در گروه نقاشی‌های دیواری یا فرسک‌ قرار می‌گیرند. این نقاشی‌ها با رنگ‌های سریشمی و معدنی و گاهی هم گیاهی روی گچ‌کاری دولایه اجرا شده که لایه زیرین مخلوطی از گچ و خاک به ضخامت دو سانتی‌متر بوده و لایه رویی با دقت و ظرافت صیقل خورده است. زمینه نقاشی‌ها همیشه قرمز یا آبی لاجوردی است، فقط در یک مورد از سیاه استفاده شده است.

آثار پیکرتراشی شهر پنجکنت نیز عموما به صورت کنده‌کاری روی چوب و به دو صورت نقش‌ونگار و پیکره است. پیکره‌ها گاهی به صورت تکی و گاهی هم چند نفر کنار هم کار شده است و کنده‌کاری‌های برجسته تقریبا به صورت پیکرتراشی کامل عرضه شده. این کنده‌کاری‌های چوبی روی در و دیوار اتاق‌ها و تالارها نصب بوده و به صورت نیم‌سوخته در جاهایی به دست آمده که پس از وقوع آتش‌سوزی در ساختمان و آتش گرفتن چوب‌ها، به دلیل ریخته شدن خاک سقف یا دیوار بر روی آن‌ها، آتش چوب خاموش شده و از گزند آتش‌سوزی در امان مانده است.

تعداد محدودی مجسمه گلی هم به دست آمده که بیشترشان در مقیاس بزرگ و به صورت نقش برجسته روی دیوار یا زمین اجرا شده و نقوشی چون جانوران خیالی، ماهی‌ها، پیکرهای انسانی و پیکرهای جانوری با صورت انسان بر آنها نقش بسته است. مقداری بقایای مجسمه هم پیدا شده که قطعاتی از اندام انسان و چند جانور خیالی، یک شی به شکل نیمه استوانه با اژدهای بالدار که احتمالا تاج بوده، قسمتی از یک ماسک که نیمه‌انسان و نیمه شیر است و یک نیم‌تنه در ابعاد بزرگ را شامل می‌شود.

بلنیتسکی در یک فصل جداگانه با عنوان «ویژگی‌های فنی و زیبایی‌شناختی آثار هنری پنجکنت» این آثار را از نظر فنی تجزیه و تحلیل می‌کند، در فصل دیگری هم به تحلیل موضوعی و دسته‌بندی آثار کشف شده از نظر محتوایی می‌پردازد. همچنین یک فصل کتاب نیز به رابطه تاریخی، فرهنگی و هنری این آثار با آثار نواحی و کشورهای همسایه پنجکنت یا سغد، اختصاص دارد.

«هنر تاریخی پنجکنت» نوشته الکساندر بلینسکی را موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) وابسته به فرهنگستان هنر با ترجمه عباس علی عزتی، در 180 صفحه و بهای 9 هزار و 500 تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است. 63 صفحه از این کتاب تصاویر رنگی از آثار به جای مانده از هنر پنجکنت است.