جایگاه موعظه در نهج البلاغه

موعظه در نهج البلاغه

سخن گفتن و گفت و گوی ما انسان ها با یکدیگر سبک و سیاق خاصی دارد . گاهی سبک سخن گفتن جدال آمیز و گاهی آمرانه، گاهی دوستانه و گاهی خصمانه و زمانی نیز آکنده از پند و اندرز است . در کلام حضرت علی (علیه السلام)  نیز اضداد با یکدیگر جمع شده است ، عرفان و عبادت ، تزکیه نفس ، حماسه ، پند و اندرز و حکمت از جنبه های سخن آن حضرت هستند . یکی دیگر از وجوه کلام آن امام ، موعظه است و این سبک و سیاق با سایر سبک ها تفاوت ظریفی دارد.

موعظه چیست؟

در قرآن کریم موعظه در مقابل حکمت و جدل قرار داده شده است « مردم را با حکمت و موعظه به راه پروردگارت دعوت کن» معلوم می شود حکمت با موعظه تفاوت دارد. تفاوت این دو در این است که حکمت تعلیم است به این معنی که گاهی انسان در صدد آموزش چیزی است که طرف مقابل نمی داند ، معلم نیز در صدد آموزش چیزی است که طرف مقابل نمی داند. معلم مطالبی را که متعلمان نمی دانند به آنها می آموزد جاهل را عالم می کند و خاصیت علم این است که با دلیل و برهان همراه است .

موعظه تذکر و یادآوری است . واعظ مطالبی را که طرف مقابل می داند یادآوری می کند . اگر هم شنونده جاهل باشد هدف از موعظه توجیه احساسات شنونده است . سروکار واعظ با عقل و اندیشه مخاطب نیست بلکه با احساسات ، عواطف و تذکرات و توجیهات ذهنی اوست.

رسالت موعظه

موعظه ضرورت دارد و هیچ کس نمی تواند خود را از موعظه و پند بی نیاز بداند و بگوید: مطالب را که شما می گویید من می دانم و احتیاج ندارم. زیرا موعظه برای دانستن نیست بلکه برای تذکر و یادآوری است . حتی امام علی(علیه السلام)  به بعضی از افراد خود می فرمود برخیز و موعظه کن؛ وقتی عرض می کردند چگونه ما چنین جسارتی را در در محضر شما مرتکب بشویم؟ فرمود: در شنیدن اثری هست که در دانستن نیست؛ موعظه برای دانستن نیست.

امام علی(علیه السلام) و موعظه

موعظه به معنایی که عرض شد در عصر جاهلیت نمی توان یافت ولی در جهان اسلام خطابه های موعظی فراوانی وحود دارد که در خطابه از نوع موعظه شخصی مثل علی بن ابی طالب نیامده است . موعظه ایی موثرتر از موعظه آن حضرت وجود ندارد .

خطابه های آن حضرت از نوع نثر است . در زمان امام علی (علیه السلام)  تأثیر مواعظ او داستان ها دارد یکی از آنها ماجرای همام بن شریح است که در پایات خطبه متقین نهج البلاغه نقل شده است که حضرت پس از اصرار فروان او دو جمله جامع درباره متقین بیان فرمودند، امّا همام عرض کرد کافی نیست متقین را برایم به تفصیل مجسم کن ، گویا حضرت برای تیز کردن آتش او ابتدا از توصیف تفصیلی و شرح و بیان گسترده اجتناب کرد سپس به بیان تفصیلی صفات متقین پرداخت ، همام لحظه به لحظه برافروخته می شد تا آنکه تمام شدن سخن علی همان و فریاد کشیدن همام و جان به جان آفرین تسلیم کردن همان ، وقتی بر بالینش رفتند دیدند از دنیا رفته است آنگاه حضرت فرمود: من از ابتدا نسبت به وضع این مرد نگران بودم سپس فرمود : آیا موعظه بلیغ و بالغ اینگونه بر افراد اثر می گذارد؟!

موعظه در جامعه امروز

امروزه منابر موعظه ایی در جامعه کم شده و باید بیشتر شود ، اما این امر علتی دارد و آن این است که در عصر ما یک بحران مذهبی در بعضی طبقات هست ، در چندین سال قبل کسی در اعتقادات تشکیک نمی کرد ، درباره معاد، خدا ، نبوت و احکام اجتماعی تشکیک نمی کرد ولی امروزه موضوعات و سوالات در این زمینه فراوان شده است بنابراین عالمان دینی باید علاوه بر پرداختن به مواعظ ، از بحث ها و معارف دینی و روشن کردن شبهات در این زمینه غافل نباشند. بنابراین یکی از رسالت های مهم عالمان دینی می بایست پرداختن به این شبهات و سوالات باشد امّا در این میان نباید از منبرهای موعظه و خطابه غافل بود زیرا این امر نیز یکی از نیازهای آدمی می باشد و پرداختن به یک امر نباید باعث غفلت از سایر امور شود، ولی عالمان دینی  امروز در میدان دیگری مشغول اند گرچه نباید منابر موعظه ایی به کلی متروک شود.

منابع:

1. نهج البلاغه ترجمه دشتی

2. نظری دیگر در نهج البلاغه، علیزاده، ضمیری، نشر معارف