تاریخ دوباره تکرار می شود؟!

گاهی در میان صحبت هایمان این جمله را به کار می بریم که تاریخ تکرار می شود و آن زمانی بوده که حادثه ایی دوباره برایمان اتفاق افتاده است امّا آیا این جمله صحت دارد ؟ اگر این جمله صحت ندارد پس مقصود امام علی(علیه السلام) از این سخن چیست : حوادث عالم شبیه یکدیگرند و وقتی در گذشته حادثه ایی اتفاق افتاده باشد شبیه آن نیز در آینده اتفاق خواهد افتاد .

فلسفه تاریخ

این موضوع ، موضوعی است که در حیطه فلسفه تاریخ مورد بررسی قرار می گیرد . کلمه فلسفه یک مفهوم عام است که از بررسی حقیقت و علت وجودی یک موجود گرفته تا بررسی کل مجموعه عالم را شامل می شود . کسانی که در فلسفه تاریخ بشر سیر می کنند حقیقتاً می خواهند حقیقت و علت وجودی و نتایج رویدادها و تحولات تاریخ را درک کنند . و تاریخی را که بشر پشت سر نهاده و بلکه تاریخی را که پیش رو دارد و در آینده خواهد دید را در برابر خود قرار داده و در صددند همه ابعاد آن را بررسی کنند . بنابراین نگاه به تکرار پذیر بودن حوادث تاریخی و یا عدم تکرار پذیری آن نگاهی فلسفی است و این فیلسوف تاریخ است که می تواند پاسخ صریح و روشنی در این باره اقامه کند.

حوادث تاریخی و تکرارپذیریشان

سۆال ما این است: جریانی تاریخی و حادثه ایی در گذشته به وقوع پیوسته چگونه ممکن است عیناً همین رویداد دوباره تکرار شود ؟ حضرت علی(علیه السلام) خطاب به فرزند گرامیشان در نامه 31 نهج البلاغه چنین فرمودند: قضایای گذشته را چراغ راه آینده کن و از رهگذر گذشته به آینده استدلال کن، چه حوادث عالم شبیه یکدیگرند و وقتی در گذشته حاثه ایی اتفاق افتاده باشد شبیه آن در آینده نیز اتفاق خواهد افتاد اگر در گذشته دقّت کنی می توانی از آن عبرت بگیری.(نهج البلاغه نامه 31 ) مگر نه این است که حوادث گرچه هرگونه اختلافی با هم نداشته باشد باز از نظر زمانی با یکدیگر متفاوت هستند و همچنین شخصیت ها و افرادی که حادثه آفرینند گرچه مشابه آن حادثه تاریخی باشند امّا همان انسان ها نیستند .

اما ظاهراً کلام امام مخالف این عقیده است که حوادث دوباره تکرار نمی شوند بنا به اعتقاد امام در آینده می توان انتظار حوادث مشابه را داشت امّا کلام امام را چگونه می توان تعبیر کرد ؟ بنابراین قضیه انَما الامور أشباه ( حوادث عالم شبیه یکدیگرند )کلیت دارد یا خیر ؟

تکرار حوادث تاریخی و چگونگی آن

از کلام آن حضرت می توان معنایی ورای ظاهر آن را انتظار داشت ، در تفسیر این کلام امام دو معنا را می توان در نظر گرفت:

1. کلام حضرت در اینجا بیان خطابی است و خصوصیت استدلال های خطابی این است که مخاطب را به انجام عمل یا هر هدف دیگری که به خیر و صلاح اوست تحریک می کند و کسی که وعظ میکند هرگز در مقام استدلال و برهان و بیان فلسفی نیست. هدف امام علی (علیه السلام) در اینجا آن است که شنونده از جریان حوادث گذشته به ناپایداری حوادث آینده پی برد و بداند این عالم پایدار نیست و اگر در گذشته حوادث مقرون به رنج و مشقّت بوده در آینده نیز چنین خواهد بود . بنابراین هدف حضرت این است که مخاطب را به عبرت گرفتن از حوادث دنیا دعوت کند تا دل به دنیا نبندند .

2. تفسیر دیگری که می توان ارائه نمود این است که منظور حضرت از عبارت انَما الامور أشباه ( حوادث عالم شبیه یکدیگرند ) این است که تا اندازه ایی شباهت بین حوادث وجود دارد به بیان دیگر یک جهت شباهتی با هم دارند و هرگز مقصود این نیست که هر چه در گذشته واقع شده به صورت تمام وکمال در آینده نیز رخ می دهد . بنابراین جریانات تاریخی در برخی جهات مشابه هم هستند نه در تمام وجوه خویش . البته باید توجّه داشت مشابهت غیر از مطابقت است . در مطابقت هماهنگی و مشابهت کامل لازم است در حالی که در مشابهت کافیست دو پدیده از یک جهت خاص بر هم منطبق باشند مثلاً تمام حوادثی که در گذشته رخ داده پایدار نبوده است و خوشی و ناخوشی روزگار هر دو گذشته اند و زوال یافته اند ، حال می توانیم از همین وجه اشتراک عدم دوام و پایداری ، بفهمیم که پدیده ها و حوادث آینده عالم نیز موقتی است و دوام ندارد .

3. و تفسیر سوم این است که اگر حوادث تاریخی را به عنوان معلولاتی در نظر بگیریم متوجّه خواهیم شد که این معلومات  علت های مشابهی دارند به همین دلیل آن معلولات نیز مشابه یکدیگر هستند . بنابراین می توان سخن امام را اینگونه تعبیر کرد که حوادث تاریخی به دلیل علت هایشان می توانند مشابه هم بوده و در آینده نیز رخ دهند چرا که سنت های الهی درباب حوادث و پدیده ها ، درباره همه جوامع و اعصار به طور یکسان اتفاق می افتد به همین دلیل است که وقتی به گذشته نگاه می کنیم می توانیم کشف کنیم که چنین پدیده ایی در آینده نیز رخ خواهد داد . برای مثال سنت الهی بر این است که خدای متعال اراده فرموده که هر کس ناسپاسی کند نعمت از او سلب می شود . لئن شکرتم لأزیدنکم و لئن کَفرتم أن عذابی لشدید . ( سوره ابراهیم آیه 7 )

در پایان می توان گفت بله حوادث تاریخی امکان وقوع مجددشان هست اما این حادثه ایی که در تاریخی متفاوت از تاریخ حادثه پیشین روی می دهد ، مشابه آن حادث قبلی هست امّا مطابق آن نیست . بلکه این دو در کلیت حوادث یعنی در علت هایشان و نتیجه ایی که بالضروره در پی خواهد داشت مشابه یکدیگر هستند ؛ چرا که جهان جهان یکپارچه ای بوده و حوادث در آن معلول قوانین و علت های مشخص می باشد و بنا بر این قوانین خاص باید انتظار نتایج خاص را هم داشت پس امکان وقوع مجدد حادثه ایی مشابه حادثه قبلی هست .

                                                                                                                                                         مریم پناهنده

بخش نهج البلاغه تبیان

منابع :

1.قرآن کریم

2. نهج البلاغه ترجمه محمّد دشتی

3.تاریخ از دیدگاه امام علی (علیه السلام)/ علّامه محمّد تقی جعفری

4.پند جاوید / استاد محمّد تقی مصباح یزدی