امام رضا(ع) در نوشته های شرق شناسان/2

مسلم است كه تا قرنها پس از وفات امام رضا(ع) سفرنامه ای از غربیان درباره سرزمینهای اسلامی به رشته تحریر درنیامد تا در آنها بتوان مطلبی در خصوص آن حضرت جست، با این حال در سفرنامه های متأخرتر مطلبی یافت می شود.

سفرنامه ها

سفرنامه ها یكی از منابع مورد استفاده در منابع تاریخی هستند و اگر در زمانی نزدیك به واقعه تاریخی مورد نظر نوشته شده باشند، از اهمیت خاصی برخوردارند. مسلم است كه تا قرنها پس از وفات امام رضا(ع) سفرنامه ای از غربیان درباره سرزمینهای اسلامی به رشته تحریر درنیامد تا در آنها بتوان مطلبی در خصوص آن حضرت جست، با این حال در سفرنامه های متأخرتر مطلبی یافت می شود.

از قرن نهم هجری به بعد به سبب گسترش روابط سیاسی و تجاری اروپا با بلاد اسلامی و از جمله ایران، شمار قابل توجهی از غربیها به این نواحی سفر می كردند. بخصوص در دوره صفویان تاجران، سیاحان و سیاستمداران متعددی به ایران آمدند كه شرح گزارشهای آنان در قالب سفرنامه هایی به جا مانده كه در خلال آنها به مطالبی درباره امام رضا(ع) می توان دست یافت.

یكی از این آثار سفرنامه «آدام اولئاریوس» است كه در عهد شاه عباس كبیر به ایران آمده و مدتی ملازم وی بود. اولئاریوس شرحی از سفر شاه عباس به مشهد را آورده است كه ضمن آن به نذورات شاه برای حرم و ساخت دو درب گرانبها برای آن نیز اشاره شده است. (اولئاریوس، سفرنامه، 438 و فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 3/865)

پیترو دلاواله جهانگرد ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از امام رضا(ع) یاد می كند. او در سال 1029 هجری در سفر شاه عباس به سمت مشهد برای زیارت امام و ادای نذر خویش همراه با او بود و شرحی از رویای شاه را می آورد مبنی بر این كه امام وجود شاه را در دیگر ایالات لازم تر می داند. و بر این اساس شاه در دامغان از ادامه سفر منصرف شده و به سمت آذربایجان شتافت. (فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 3/865 به نقل از سفرنامه پیترو دلاواله، 5/189) «آنتو نیو دو گوه » جهانگرد ونیزی نیز در سفرنامه خود اظهار می دارد كه شاه عباس درباره رویایی با او صحبت كرده كه در آن امام رضا(ع) را دیده بود و آنتونیو شرحی از آن رویا را می آورد. (فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 3/866)

در بین سفرنامه های اروپائیان یكی از مفصل ترین توضیحات درباره امام رضا(ع) را می توان در سفرنامه «كمپفر» یافت.

«انگلبرت كمپفر» آلمانی در سال 1683 میلادی و در زمان شاه عباس اول (996-1038هجری) از جانب دولت سوئد به عنوان سفیر به ایران آمد و نزدیك به دو سال در این جا اقامت داشت. او در بخشی از سفرنامه خود به توضیح اعتقادات ایرانیان كه شیعه بوده اند می پردازد و دراین باب نام دوازده امام را برمی شمرد و سپس تذكر می دهد كه از بین این دوازده نفر فقط امام رضا(ع) در ایران و در شهر مشهد مدفون است. كمپفر اعتبار و شهرت شهر مشهد را به همین سبب می داند و می گوید مردم از اكناف و اطراف برای زیارت به این شهر می روند. برداشت او از عقیده شیعیان این بوده كه آنان بعد از امام علی(ع) و امام صادق(ع) حضرت رضا(ع) را بیش از دیگر ائمه محترم می شمرند و در همین زمینه به شفا خواستن آنان از امام اشاره می كند. (كمپفر، سفرنامه، 123)

از سفرنامه های متأخرتر باید به سفرنامه «الكس بارنز» انگلیسی اشاره كرد. او كه عضو انجمن سلطنتی انگلستان و مأمور عالی رتبه كمپانی هند شرقی بود، در ایام سلطنت فتحعلی شاه قاجار و در سال1831 میلادی به ایران آمد. بارنز یكی از كسانی است كه خود شهر مشهد را دیده است. او در مسیر خود از تركستان به ایران از مشهد عبور كرده از این توصیف نسبتاً مفصلی از این شهر آورده كه در ضمن آن به امام رضا(ع) و آرامگاه وی نیز اشاره می كند. «بارنز» در معرفی امام رضا(ع) به اشتباه آن حضرت را پنجمین سلاله امام علی(ع) می نامد و درباره علت حضور امام در این ناحیه به گفته مردم تركستان استناد می كند كه می گفتند امام به خاطر اخلاق مردم مشهد به آن شهر مهاجرت كرد كه موجب می شد شرایط زندگی در این شهر برای امام بهتر باشد. سپس به توصیف حرم امام و علاقه مردم شیعه و سنی به زیارت آن حضرت می پردازد. ( بارنز، سفرنامه، 60-62)

منابع:

اولئاریوس، سفرنامه، 438 و فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 3/865

فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، 3/866)

كمپفر، سفرنامه، 123

بارنز، سفرنامه، 60-62

بخش حریم رضوی