امام رضا(ع) در نوشته های شرق شناسان

گرچه شروع مطالعات اسلامی در غرب به چند قرن پیش باز می گردد، ولی تحقیقات آنان درباره تشیع سابقه چندانی ندارد و با تأخیر زمانی قابل توجهی آغاز شد. از آن جایی كه اولین تحقیقات غربی مرتبط با تشیع، به فرقه های اسماعیلی و زیدی اختصاص داشت، این تأخیر نسبت به تشیع امامی محسوس تر می باشد، به طوری كه می توان گفت نخستین مطالعات كلاسیك درباره تشیع امامی متعلق به اواخر قرن نوزدهم و قرن بیستم میلادی است.

از اولین این آثار باید به مقالاتی كه در دایرة المعارفها درباره شیعه و تشیع تدوین یافتند اشاره نمود. پس از آن با توسعه مطالعات شیعه شناسی، شاهد ظهور تألیفات گوناگونی در این باب هستیم كه البته شمار این پژوهشها در مقایسه با كل تحقیقاتی كه در حوزه اسلام شناسی صورت می گیرد، بسیار كم می باشد.

به همین گونه آثار غربیان درباره امامان شیعه نیز كم و اندك است كه همین كمبود، نسبت به امامان مختلف از شدت و ضعف برخوردار است.

به عبارت دیگر شرق شناسان درباره امامانی كه از ابعاد مختلف بیشتر مورد توجه آنان بوده اند و یا در منابع مربوطه اطلاعات بیشتری درباره ایشان وجود داشته تحقیقات فراوان تری انجام داده اند، مانند امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و حتی درباره ایشان پژوهشهای اختصاصی انجام داده و كتابهای مستقلی نوشته اند، اما نسبت به دیگر ائمه توجه كمتری داشته اند و حتی در برخی از آثار تحقیقاتی نامی از ایشان برده نشده است.

امام رضا(ع) از امامانی است كه غربیان كمتر به زندگانی و تاریخ وی پرداخته اند. گویا شخصیت و زندگانی امام(ع) برای ایشان چندان جذاب نبوده و در آثاری هم كه یادی از آن حضرت به میان آورده اند، اغلب به سبب ارتباط امام با موضوعات مورد توجهشان بوده است. این موضوعات در دو مورد خلاصه می شود.

نخست بررسی تاریخ خلاف عباسی كه در این بحث، زمانی كه محققان به تحلیل وقایع دوران مأمون می رسند به مناسبت، درباره مسأله ولایت عهدی امام(ع) نیز مطالبی را می آورند. دومین مورد مربوط می شود به مطالعات ایران شناسی خواه از لحاظ تاریخی مثل بررسی حوادث تاریخی ایران در عصر عباسی یا اوضاع سیاسی خراسان و امثال اینها و خواه از لحاظ جغرافیایی، مانند جغرافیای طبیعی مشهد یا جغرافیای تاریخی خراسان و یا هر موضوع مطالعاتی مربوط به ایران كه به نحوی ارتباط با امام رضا(ع) داشته است. موضوع دیگری كه غربیان در آن بحث از آن، مطالبی هم به امام رضا(ع) اختصاص داده اند تشیع می باشد و در برخی تألیفاتشان درباره تشیع به زندگانی و تاریخ آن حضرت پرداخته اند. به هر صورت در بین تألیفات شرق شناسان اثری كه به طور مستقل به امام رضا(ع) اختصاص یافته باشد، نمی توان سراغ داد.

بدین ترتیب آن دسته از تألیفات غربیان را كه به هر نحوی مختصر یا مفصل- مطلبی درباره امام رضا(ع) نقل كرده اند، می توان در انواع زیر خلاصه كرد:

در ادامه با معرفی برخی از آثار در هر یك از انواع یاد شده، جایگاه امام رضا(ع) در این تألیفات و دیدگاه غربیان نسبت به آن حضرت را بررسی خواهیم كرد.

منابع:

- اتینگهاوزن، ریچارد، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات سمت، 1378.

- اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1379.

- اولئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمه بهپور، انتشاراتی، ابتكار، 1363.

- بارنز، الكس، سفرنامه، ترجمه سلطانی فر، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1366.

- بروكلمان، كارل، تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمه هادی جزایری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،1383.

- تقی زاده داوری، محمود، تصویر شیعه در دایرة المعارف امریكانا، تهران، چاپ و نشر بین الملل، 1382.

تصویر امامان شیعه در دائرة المعارف اسلام، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1385.

- رونالدسن، دوایت، عقیده الشیعه، تعریب ع. م بیروت، مۆسسه المفید، 1410.

- كمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمه جهانداری، تهران، خوارزمی، 1363.

- لسترنج، گی، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، 1377.

- لمبتون، آن، تاریخ اسلام پژوهش دانشگاه كمبریج، ترجمه احمد آرام، تهران، امیر كبیر، 1378.

- هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اكبری، قم، نشر ادیان، 1384.

بخش حریم رضوی