راهکارهایی برای مبارزه با فشارهای روانی

فشار روانی یکی از رایج ترین بیماری های زمان معاصر است، به گونه ای که طبق برآورد کارشناسان سازمان بهداشت جهانی حدود شش درصد کلّ جمعیت جهان از بیماری های روانی رنج می برند و شروع هشتاد درصد از بیماری های جسمی با فشار روانی همراه بوده است.

بازگشت به فطرت

اوّلین مسأله و نخستین شیوه مقابله با فشارهای روانی از نظر قرآن کریم، بازگشت به فطرت است که اساس آرامش روانی می باشد.

فطرت، اصلی واقعی، طبیعی و جهانشمول است که مربوط به انسان و زمان و مکانی خاص نیست، بلکه مرتبط به همه انسان هاست. از دیدگاه قرآن، انحرافات روانی ریشه در انحراف از فطرت دارد؛ از این رو بازگشت به فطرت در بهداشت روانی از نظر اسلام مورد عنایت قرار گرفته است .

پیامدهای خروج از فطرت

انسان خارج شده از مدار فطرت به سان عنکبوتی است که با تنیدن تار به دور خویش، هر چه فعّالیتش بیشتر شود اضطرابش فزون تر خواهد شد.(1) بر همین اساس قلب او محجوب، نفسش معیوب و روانش مخدوش گشته، دارای عقلی مغلوب و هوایی غالب می گردد.(2)

بیماری های چنین انسانی به صورت های ذیل است:

1- زنگار قلب: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «انسان به واسطه معصیت، نقطه های سیاهی در قلب سفید خویش ایجاد می کند و با ادامه دادن، وقتی همه صفحه سفید قلب سیاه شد، دچار زنگ زدگی قلب می شود، آن گونه که خداوند در قرآن فرمود: «این حرف ها بهانه است، علّت اصلی این است که بر اثر اعمال زشتشان دل هایشان زنگار گرفته است.»(3)

2- حجاب قلب: حجاب قلب مانع از دیدن واقعی اشیاست. چنین انسانی از دیدن حقایق محروم شده(4)، به آشفتگی های روانی دچار می شود. چشم سرش باز، ولی چشم دلش نابیناست(5) و بر قلب او نیز مهر زده شده، همانند کر و لال ها از درک عمیق بی بهره می گردد.(6)

3- ترس شدید: بشر خارج شده از فطرت مانند کسی است که در تاریکی رعد و برق سرانگشت خویش را از بیم مرگ در گوشش نهد تا مبادا از شدت صاعقه بمیرد(7) و او دچار حیرت می گردد، مانند انسان هایی که ترس در دلشان لانه کرده، بر جنگ با دیگران جمع نمی شوند مگر با دشمنی، مکر و حیله و جاسوسی(8)، به طوری که کارزار بین خودشان نیز سخت است. شما آن ها را جمع و متّحد گمان می کنید، ولی قلوب شان سخت پراکنده و از هم دور است(9). ایشان دارای ظاهری آراسته و شگفت انگیزند، ولی در باطن همانند چوب خشک تکیه بر دیوارند که هر صدایی بشنوند، می پندارند به ضرر آنان است.(10)

استراحت و خواب

یکی دیگر از راه های مبارزه با فشار روانی از دیدگاه قرآن، استراحت و خواب می باشد که عامل مهمّی برای ایجاد آرامش روانی است.

طبق یافته های دانش پزشکی خواب در شب اثر بخش تر است، ولی برای رسیدن به خواب مۆثّر نباید به خواب شب اکتفا کرد، چرا که از آیات الهی خواب شب و روزتان است.(11) هم چنین قرآن کریم خواب را وسیله آسایش معرّفی نموده، آن جا که می فرماید: «هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الَّیلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِرًا»(12) او خداوندی است که برای شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن[گردانید]. در آیه دیگری آمده است: «وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا / وَ جَعَلْنَا اللَّیلَ لِبَاسا»(13) خواب را برای شما(مایه) قوام حیات و استراحت قرار دادیم و پرده سیاه شب را به مثابه لباس.»(مایه استراحت)

نظام حمایتی خانواده

یکی از راه های مۆثّر و مورد نظر قرآن کریم در کاهش فشار روانی نظام خانواده است؛ زیرا خانواده یکی از ارکان آرامش در جامعه و مهم ترین منبع حمایت عاطفی در لحظات و مواقع فشار روانی است.

تعبیر قرآن کریم در این باب بسیار جالب توجه و آموزنده است: «وَ مِنْ ایاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنفُسِکُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوآ اِلَیهَا وَجَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»(14) این آیه آشکارا می رساند کانون خانواده برای سکونت و آرامش است، و مسلمانان به ویژه دو همسر باید این توصیه را از آفریدگار حکیم به جان بپذیرند و برای مسائل و اختلاف سلیقه های جزئی«سکون» را به«تلاطم» و«تضاد» تبدیل نکنند.

مهم تر این که بدانند و باور کنند که زوج مسلمان باید مودّت و محبت بینشان حاکم باشد، تا نه تنها تحت تأثیر فشارهای روانی قرار نگیرند، بلکه چنان که در آیه آمده، رحمت الهی شامل حال آنان و فرزندان شان شود. روان شناسان با استناد به آیات مُبین قرآنی معتقدند که نظام حمایتی خانواده به شیوه های ذیل می تواند در فشار و اضطراب روانی بسیار مۆثّر باشد:

1- شناخت و کنترل اعضای خانواده: بهترین نمونه آن در قرآن شناخت حضرت یعقوب (علیه السلام) از حسد فرزندان خویش است، از این رو به حضرت یوسف(علیه السلام) سفارش می کند: «لاَ تَقْصُصْ رُءْیاکَ عَلیآ اِخْوَتِکَ فَیکیدُوا لَکَ کَیدًا»(15) زنهار، خواب خود را بر برادرانت حکایت مکن که برای تو نیرنگی می اندیشند.

2- حمایت از پدر و مادر و احترام به آن ها: در چند آیه از قرآن کریم، پدر و مادر به عنوان استوانه های زندگی و خانواده معرّفی شده اند؛ از جمله: «وَ قَضی رَبُّکَ اَلاَ تَعْبُدُوآ اِلاَّآ اِیاهُ وَبِالْوَالِدَینِ اِحْسَانًا»(16) خدای تو حکم فرموده جز او هیچ کس را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.

3- حمایت از اعضای خانواده: نمونه آن در قرآن، عفو حضرت یوسف(علیه السلام) است که پس از جفا و تهمت و ستم برادرانش گفت: «امروز خجل و متأثّر نباشید که من شما را عفو کردم.»(17)

پی نوشت ها:

1- عنکبوت / 41.

2- دعای صباح مولا علی(علیه السلام): «الهی قلبی محجوب و نفسی معیوب...».

3- بنگرید به: تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 103-101 و ج 6، ص 153.

4- اسراء / 46-45 و کهف / 57.

5- حج / 46، طه / 126-124.

6- بقره / 18.

7- بقره / 19.

8- انعام / 71.

9- حشر / 2، 13، 14.

10- «کاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَة»، منافقون / 4.

11- «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ» روم / 23. بنگرید به: سید ابوالقاسم حسینی، اصول بهداشت روانی، ص 91-86؛ مارتین شفر، فشار روانی، ترجمه پروین بلورچی، ص 107-106؛ پاول، فشار روانی و اضطراب، ترجمه عبّاس بخشی پور و حسن صبوری، ص 200-197.

12- یونس / 67، غافر 61 و نمل / 86.

13- نبأ / 9-8 و فرقان 47.

14- بنگرید به: محمود بستانی، اسلام و روان شناسی، ترجمه محمود هویشم، ص 320-307.

15- روم / 21.

16- یوسف / 5.

17- همان / 92.

منبع :

مجله مشکوة، شماره 83