نعمت یا بلا ؟!
از آن جایی که آزمایش یک سنت همگانی الهی است و تأثیر بسزایی در سعادت و شقاوت و پاداش و کیفر انسان ها دارد، لازم است که زوایای این بحث از نظر قرآن بررسی شود تا همة انسان ها از حقیقت آزمایش آگاه و با راه های صحیح برون رفت از آزمایش الهی آشنا گردند.
لذا طی سلسله مقالاتی سعی داریم این مهم را بررسی کنیم. (لازم به ذکر است که در مقاله قبلی، واژه شناسی، انواع بلا در قرآن، ابعاد عام سنت ابتلاء، و عکس العمل انسانها در برابر آزمایش الهی را بحث کردیم)
در این مقاله که دومین نوشتار در این مورد است ابزارهای آزمایش الهی در آیات قرآن مورد بررسی قرار می گیرد:
ابزارهای آزمایش در قرآن
بر اساس آیه 165 انعام و7 کهف و 155 بقره، ابزار آزمایش الهی عمومی است و منحصر به ابزار خاصی نیست، ولی از آن جا که ذکر آن برای آگاهی و تنبیه مردم است، به بعضی از ابزار آزمایش اشاره نموده است که عبارتند از:
1. کشتن پسران و زنده نگاه داشتن دختران توسط فرعونیان
(یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِی ذَلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِیم)(بقره/49) و به همین مضمون (اعراف/141) و ( ابراهیم/61)
«پسران شما را سر می بریدند و زنان شما را (برای كنیزی) زنده نگاه می داشتند. و در اینها آزمایش بزرگی از طرف پروردگارتان برای شما بود.»
2و3. اموال و فرزندان
(إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلادُكُمْ فِتْنَة)(تغابن/15)؛ «اموال و فرزندانتان فقط وسیلة آزمایش هستند.
(وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِین)(بقره/155) «قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و كاهش در مال ها و جان ها و میوه ها، آزمایش می كنیم»
یکی از مهمترین وسایل آزمون میزان ارزش های انسانی، ایمان و کفر، تقوا و عدم تقوا، ایثار و عدم ایثار و جز اینها، مال و ثروت است؛ مال و مال پرستی، ثروت و ثروت اندوزی رأس تمام گناهان و خطاهای انسان است. و نیز یکی دیگر از وسایل آزمون انسان فرزند است؛ آدمی فطرتاً فرزندش را دوست می دارد؛ گاهی ممکن است حب به فرزند موجب شود انسان بصیرت خویش را از دست دهد، حلال خدا را حرام گرداند و یا حرام خدا را حلال کند.
4. ناقه صالح
(إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ)(قمر/27)
«ما (ناقه) را برای آزمایش آن ها می فرستیم.»
5. مجسمه گوساله
(قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِی)(طه/85)
«فرمود: ما قوم تو را بعد از تو آزمودیم و سامری آن ها را گمراه ساخت.»
6. نعمت های مادی
(وَلا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیه)(طه/131)
«و هرگز چشمان خود را به نعمت های مادی که به گروه هایی از آنان داده ایم میفکن، این ها شکوفه های زندگی دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم.»
7. فقر و نداری
(وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ....)(انعام/53)
«و این چنین بعضی از آن ها را با بعض دیگر آزمودیم.»
8. نعمت
(فَإِذَا مَسَّ الإنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُون)(زمر/49)
«هنگامی که انسان را زیانی رسد ما را (برای حل مشکلش) می خواند، سپس هنگامی که از جانب خود به او نعمتی دهیم، می گوید: «این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به من داده اند» ولی این وسیلة آزمایش (آن ها) است، اما بیشترشان نمی دانند.»
9. درخت زقوم
(إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِلظَّالِمِین)(صافات/63)؛ «ما آن را مایة درد و رنج ظالمان قرار دادیم.»
«فتنه» در آیه ممکن است به معنی رنج و عذاب باشد و ممکن است به معنی آزمایش باشد، اشاره به این که آن ها هنگامی که نام زقوم را شنیدند، به سخریه و استهزا پرداختند و از این رو وسیله ای برای آزمایش این ستمگران شد. ( مکارم شیرازی، 19/71)
10. نهر آب
(قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی)(بقره/249)
«به آن ها گفت: خداوند شما را به وسیلة یک نهر آب آزمایش می کند آن ها (كه به هنگام تشنگی،) از آن بنوشند، از من نیستند و آن ها كه جز یك پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند، از من هستند.»
11. زینت زمین (همه موجودات)
(إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ)(کهف/7)
«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آن ها را بیازماییم.»
12. ذبح فرزند
(إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِین)(صافات/106)
«این مسلماً امتحان آشکار است.»
13. دستورات الهی
(وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا وَلا تُخَاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُون)(هود/37)
«ما به نوح وحی كردیم كه كشتی را در حضور ما بساز ... (آری) در این ماجرا (برای صاحبان عقل و اندیشه) آیات و نشانه هایی است و ما مسلماً همگان را آزمایش می كنیم.»
14. شر و خیر
(وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَة) (أنبیاء/35)
«و ما شما را با بدی ها و خوبی ها آزمایش می کنیم.»
یکی از مهمترین وسایل آزمون میزان ارزش های انسانی، ایمان و کفر، تقوا و عدم تقوا، ایثار و عدم ایثار و جز اینها، مال و ثروت است
در حدیثی از امام علی (علیه السلام) می خوانیم که امام بیمار شده بود. جمعی از برادران (یاران) به عیادتش آمدند. عرض کردند: کیف نجدک یا امیرالمومنین؟ حالتان چطور است ای امیرمومنان؟ قال: بالشر؛ فرمودند: شرّ است. گفتند این سخن شایسته مثل شما نیست. امام فرمودند: ان الله تعالی یقول: و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه. (آیه مذکور) فالخیر: الصحه و الشّرُ: المرض و الفقر. پس در این آیه خیر،صحت و سلامتی و شر مرض و فقر است.(مکارم شیرازی،13/405)
15. خلقت خدا
(وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِیَبْلُوَكُمْ)(هود/7)
«او كسی است كه آسمان ها و زمین را در شش روز [شش دوران] آفرید و عرش (حكومت) او، بر آب قرار داشت (به خاطر این آفرید) تا شما را بیازماید.»
16. عهد و پیمان
(وَأَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ... یَبْلُوكُمُ اللَّهُ بِهِ ...)(نحل/92-91)
«خدا می خواهد شما را با این وسیله آزمایش كند.»
17. تنگی روزی
(وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَه)(فجر/16)
«و امّا هنگامی که برای امتحان روزیش را برای او تنگ می گیرد.»
18. گرسنگی، ترس، نقص اموال و انفس و ثمرات
(وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِین)(بقره/155)
«قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و كاهش در مال ها و جان ها و میوه ها، آزمایش می كنیم.»
این بحث که بررسی آیات مربوط به ابزارهای آزمایش الهی در قرآن بود در اینجا پایان می یابد و برای طولانی نشدن این نوشتار چاره ای نداریم جز اینکه ادامه مبحث ابتلا را در مقاله بعدی تقدیم شما کنیم.
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
مرکز فرهنگ و معارف قرآن
دانشنامه موضوعی قرآن
