سنتهای الهی

یکی از محوری ترین مباحث قرآنی، بحث ابتلا و امتحان در قرآن است که اطلاع و آگاهی از معنا و فلسفة آن و راه های برون رفت از آن، تاثیر غیر قابل انکاری در سعادت بشر دارد.

ما در سلسله مقالات متعدد که به مرور تقدیم شما می کنیم سعی داریم به تدریج این بحث را ریشه ای بررسی کنیم طوری که در پایان به این نتیجه برسیم كه از نظر قرآن نقش انسان در بلا و گرفتاری، نقش قابل توجهی است و اثر آزمایش نیز تربیت انسان است.

ابتلاء و امتحان در قرآن

با دقت در آیات کریمه، واژه هایی که در قرآن کریم معادل آزمایش و امتحان استعمال شده است، عبارتند از: بَلاء، فتنه و امتحان. از میان این سه واژه، بیشترین استعمال مربوط به واژة فتنه با مشتقاتش می باشد و کمترین آن مربوط به واژة امتحان است که حداكثر3 مورد در قرآن استعمال شده است.

بلاء

بلاء در قرآن به سه معنا آمده است: (تفلیسی،/49)

1. آزمایش؛( إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ)( صافات/106)

2. نعمت؛(وَفِی ذَلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِیمٌ )( بقره/49) یعنی نعمة عظیمة من ربِّکم

3. محنت؛(وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ)(اعراف/168) (وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً)(انبیاء/ 35)

ابعاد عام سنت آزمایش ( ابتلاء)

الف: گستردگی زمانی ـ مكانی

آزمایش الهی از نظر زمان و مکان، یک امر مقطعی و منطقه ای نیست که مخصوص دوره و زمان خاصی باشد و یا به منطقه و کشور خاصی محدود شود و ساکنان نقاط دیگر از قلمرو آزمایش الهی خارج شوند، بلکه نسبت آزمایش و امتحان از این نظر، دائمی و جهان شمول است. تا روزی که دنیایی وجود دارد و در آن نوع بشر زندگی می کند، آزمایش الهی هم وجود دارد.

بعضی از آیاتی که بر این مطلب گواهی می دهند عبارتند از:

1.(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)(عنکبوت/2)

« آیا مردم گمان کردند به حال خود رها می شوند و آزمایش نمی شوند.»

2.(وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِین)(عنکبوت/3)

«ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم.»

ب: فراگیری انسانی

با توجه به بعضی از آیات کریمه، همة انسان ها در معرض قانون آزمایش الهی قرار دارند و هیچ فردی از نوع بشر از آزمایش الهی مستثنی نیست.

بعضی از این آیات عبارتند از:

1.(إِنَّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیه)(انسان/2)

«ما انسان را از نطفة مختلطی آفریدیم و او را می آزماییم.»

2.(الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَكُم)(ملک/2)

« آن کس که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید.»

3.(هُنَالِكَ ابْتُلِیَ الْمُۆْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِیدًا)(احزاب/11)

«در آن جا مۆمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند.»

آیة فوق اشاره به آزمایش مۆمنان در جنگ احزاب دارد.

4.(أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون)(عنكبوت/2)

«آیا مردم گمان می کردند به حال خود رها می شوند و آزمایش نخواهند شد؟»

ج: عمومیت از نظر اسباب و عوامل

کثرت و گستردگی اسباب و عوامل آزمایش به حدی است که نمی توان آمار مشخصی برای آن ذکر نمود. اما به طور خلاصه می توان گفت هر چیزی که به نحوی با شئون ارادی انسان در ارتباط است و در انتخاب و گزینش انسان مۆثر است، می تواند از عوامل آزمایش به شمار رود.

در آیات قرآن نیز، کثرت و وسعت عوامل ابتلاء با تعبیرات مختلف بیان شده است:

1.(وَهُوَ الَّذِی جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الأرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَكُمْ فِی مَا آتَاكُمْ) (انعام/165)

«او كسی است كه شما را جانشینان (و نمایندگان) خود در زمین ساخت، و درجات بعضی از شما را بالاتر از بعضی دیگر قرار داد تا شما را به وسیله آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید..»

کلمه ( ما) در آخر آیه شامل همه نعمت های مادی و معنوی می شود.

2.(وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ وَالأنْفُسِ وَالثَّمَرَات) (بقره/155)

« قطعاً همة شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و كاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می كنیم.»

در این جا نیز کلمه (شئ) عام است، شامل هر نوع اسباب مادی و معنوی می شود. کلمه (مِن) بعد از آن، برای بیان مفهوم «شیء» نیست تا اختصاص به موارد مذکور داشته باشد، بلکه برای بیان مصادیق بارز (شئ) است.

3. (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا) (كهف/7)

«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آن ها را بیازماییم کدامینشان بهتر عمل می کنند.»

کلمة (ما) در آخر آیه شامل هر عطای خداوندی می شود.

عکس العمل انسان ها در برابر آزمایش الهی

علاوه بر آن که در خارج به صورت عینی عکس العمل نوع بشر را در برابر آزمایش الهی مشاهده می کنیم که عده ای شکر می کنند و عده ای ناله و فریاد می کنند و ناسپاسی می نمایند، قرآن کریم هم بر این دو عکس العمل اشاره نموده و در آیاتی به این حقیقت تصریح فرموده است.

1. حضرت سلیمان وقتی در برابر خود تخت بلقیس را مشاهده می كند، می گوید: (قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُر)(نمل/40)

«گفت: این از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم.»

2. (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِین) (حج/11)

«بعضی از مردم خدا را با زبان می پرستند. همین که دنیا به آن ها رو کند و نفع و خیری به آنان برسد، حالت اطمینان پیدا می کنند، اما اگر مصیبتی به عنوان امتحان (آزمایش) به آن ها برسد، دگرگون می شوند و به کفر روی می آورند و به این ترتیب هم دنیا را از دست داده اند و هم آخرت را و این خسران و زیان آشکاری است.»

3.(فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَكْرَمَنِ*وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَن) (فجر/16-15)

«اما انسان هنگامی که خداوند او را برای آزمایش اکرام می کند و نعمت می بخشد می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته! و اما هنگامی که برای امتحان روزی را بر او تنگ بگیرد مأیوس می شود و می گوید پروردگارم مرا خوار کرده!»

در این مقاله که اولین نوشتار ما در مورد ابتلا، این سنت الهی است، در باب واژه شناسی، انواع بلا در قرآن، ابعاد عام سنت ابتلاء، و عکس العمل انسانها در برابر آزمایش الهی بحث کردیم، بررسی  ابعاد گوناگون این بحث مهم و قرآنی در مقالات بعدی تقدیم شما عزیزان می گردد.

منبع:

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

مرکز فرهنگ و معارف قرآن

دانشنامه موضوعی قرآن

www.maarefquran.org