مهمترین شرط استغفار

در آیات فراوانی كه سخن از استغفار و توبه به میان آمده بی درنگ، كلمه «اصلح» به كار رفته است و معنای اصلاح همان جبران خرابی ها و خطاهای گذشته است.

منافقان و مسأله استغفار

(وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوا یَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّهِ لَوَّوا رُۆُوسَهُمْ وَرَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ)

«هنگامى كه به منافقان گفته مى شود بیایید پیامبر خدا براى شما طلب آمرزش كند، سرهاى خود را (به عنوان مسخره) تكان داده و آنان را مى بینى كه با تكبر روى گردان مى شوند»

(سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِى الْقَومَ الْفَاسِقینَ)

«چه براى آنها طلب آمرزش بنمایى و چه ننمایى یكسان است، خدا آنها را نخواهد بخشید. خدا فاسقان را هدایت نمى كند»

افراد گناهكار، در صورتى كه متوجه گناه خود باشند و بدانند كه با این عمل به حدود قوانین الهى تجاوز مى نمایند، دیر یا زود به فكر چاره افتاده و وسیله مغفرت و آمرزش خود را فراهم مى آورند. ولى افراد متمرد و گناهكارى كه متوجه گناه خود نباشند و سیئه در نظر وى حسنه جلوه كند و هرگونه تجاوز و تعدّى را بر اثر جهلى كه بر روح او حكومت مى كند، عین صواب و حق و حقیقت پندارد، هرگز به فكر چاره نیفتاده و اگر كسى به وى راه صحیحى را كه سعادت او در آن است پیشنهاد كند، روى جهالت سر خود را تكان داده و از هرگونه خیرخواهى، متكبرانه روى مى گرداند.

گروه منافق از دسته دوم هستند زیرا آنان اگر چه به اسلام و ایمان تظاهر مى كنند، ولى چنان كه لفظ «تظاهر» از آن حاكى است، همه آن كارها تظاهر و خودنمایى بوده و از ایمان واقعى به خدا و رسول او، خبرى نیست و در حقیقت داراى جهل مركّبند كه از اشتباه و نادانى خود آگاهى ندارند.

روى همین حالت نفسانى (جهل مركب) بود كه هر موقع به یكى از منافقان عصر رسالت پیشنهاد مى شد خدمت پیامبر برسند و پیامبر درباره آنان طلب آمرزش كند، چون به مقام و موقعیت پیامبر معتقد نبودند و آیین او را از صمیم دل نپذیرفته بودند، سرهاى خود را به عنوان مسخره و این كه احتیاجى به چنین طلب مغفرت پیامبر ندارند، تكان مى دادند و متكبرانه از این پیشنهاد سر برمى تافتند.

این شیوه (شیوه اعراض و روى گردانى از عمل به پیشنهاد سودمند) اختصاص به منافق ندارد، بلكه هر ملتى كه به جهل و نادانى خود پى نبرد، هیچ گونه عمل اصلاحى در میان آنان با دست خود آن ملت صورت نمى گیرد. از این نظر دانشمندان گفته اند، هدایت و راهنمایى گروهى كه در جهل بسیط هستند ؛ یعنى به جهل و نادانى خود توجه دارند بسیار آسان است ولى راهنمایى گروهى كه در جهل مركبند ؛ یعنى نمى دانند و تصور مى كنند كه مى دانند، بسیار مشكل و احیاناً محال است.

بدین لحاظ هم چنـان كه انتقـاد مقـدمـه تكامـل است، شک و تردید در یک مطلب، تا چـه رسد علـم و یقیـن بـه نقص و اشتباه، مایه تكامـل و نردبـان ترقى است.

استغفار پیامبران موجب آمرزش گناهان است

آیاتی از قرآن کریم دلالت می کنند که استغفار پیامبر (صلی الله علیه و آله) براى مۆمنان دارای اثر است، و حتی در برخی از این آیات به رسول الله امر شده که برای مۆمنین استغفار کند. آیات دیگرى نیز وجود دارند که از استغفار براى مشرکان نهى مى کند و مفهومش این است که استغفار براى مۆمنان بى مانع است، و نیز از بعضى از آیات استفاده مى شود که فرشتگان براى جمعى از مۆمنان خطاکار در پیشگاه خداوند استغفار مى کنند. (غافر، 7 و شورى، 5)

با استفاده از این آیات پاسخ کسانى که توسل جستن به پیامبر و یا امام را یک نوع شرک مى پندارند روشن مى شود، زیرا این آیه صریحاً مى گوید که آمدن به سراغ پیامبر (صلی الله علیه و آله) و او را بر در درگاه خدا شفیع قرار دادن، و وساطت و استغفار او براى گنهکاران مۆثر است، و موجب پذیرش توبه، و رحمت الهى است. از بررسى آیاتى كه درباره طلب آمرزش پیامبران براى افراد مجرم وارد شده است استفاده مى شود كه مردم خدمت پیامبران مى رسیدند و از آنان مى خواست به جهت قرب و مقامى كه در پیشگاه خداوند دارند، درباره آنها طلب مغفرت كنند یعنى از خداوند بخواهند از گناهانشان درگذرد.

در جای دیگری از قرآن داریم که هنگامى كه جرم و جنایت فرزندان یعقوب آفتابى شد و با دیدگان خود دیدند كه یوسف محبوس در چاه، سر از مصر درآورد و فرمانرواى آن منطقه شد، از كرده خود پشیمان شده به پیشگاه پدر رسیدند و گفتند:

(یَا ابَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خَاطِئینَ)( یوسف(12) آیه 97)

«پدر عزیز، درباره ما طلب مغفرت بنما و از خداوند بخواه از تقصیرات ما درگذرد كه ما گروه خطاكار بودم»

وقتى یعقوب آثار ندامت و پشیمانى را در چهره فرزندان خود مشاهده كرد، به آنان وعده داد این كار را در همین نزدیكى انجام خواهد داد و چنین فرمود:

(سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّى إِنّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)( یوسف(12) آیه 98)

«از پروردگارم برایتان آمرزش مى طلبم كه او بخشنده و مهربان است»

گاهى خود پیامبران به افراد گناه كار وعده طلب آمرزش از خدا مى دادند، چنان كه حضرت ابراهیم به آزر چنین وعده داد و فرمود:

(لأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ شَىْء)( ممتحنه(60) آیه 4)

«از خداوند براى تو طلب آمرزش خواهم نمود و این را بدان، من اختیار هیچ كارى از ناحیه خدا ندارم»

معناى این جمله ـ كه تا حدى حقیقت طلب مغفرت پیامبران را روشن مى سازد ـ این نیست كه زمام گناه در دست پیامبران باشد و خداوند، محو و اثبات معاصى را به آنان بسپارد، بلكه آنان واسطه اى بیش نیستند و تا اذن الهى در كار نباشد، طلب آمرزش اثرى نخواهد بخشید.

شرط تأثیر استغفار

صریح قرآن این است كه خدا از گناه شرك نمى گذرد چنان كه فرموده:(إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَكَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَادُونَ ذَلِكَ)( نساء آیه 48)

«خداوند از شرک نمى گذرد و كمتر آن را مى بخشد»

بنابراین، شرك گناهى است غیر قابل بخشش و مانع از بخشیده شدن گناهان دیگر است.

علت این كه استغفار پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) درباره منافقان مۆثر نیست، همان «مشرک بودن» آنهاست و شرک جرمى است غیر قابل عفو و قلب مشرك را تاریكى فرا گرفته كه هیچ گونه شایستگى براى بخشش ندارد. این حقیقت در یكى از آیات به طور روشن گفته شده است، آن جا كه مى فرماید:

(إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ)( توبه(9) آیه 80)

«هرگاه هفتاد بار براى آنها طلب آمرزش نمایى خداوند آنان را نخواهد بخشید، زیرا آنان به خدا و رسول او كافرند»

مهمترین شرط استغفار

از مهم رین شرط استغفار كه در آیات بدان اشاره شده این است كه بنده واقعا از گناه و خطاهای خود پشیمان باشد و به سوی خدا بازگردد. در حقیقت معنای جمله «استغفرالله ربی و اتوب الیه» این است كه خدایا من از تو طلب آمرزش می كنم و به سوی تو بازمی گردم. بازگشت به سوی خدا زمانی به طور واقعی محقق خواهد شد كه بنده از صمیم قلب از گناهان و راه خطایی كه در پیش گرفته پشیمان باشد و كوتاهی هایی را كه تاكنون مرتكب آن شده جبران كند و به معنای واقعی به سوی خدا بازگردد.

بر همین اساس در آیات فراوانی كه سخن از استغفار و توبه به میان آمده بی درنگ، كلمه «اصلح» به كار رفته است و معنای اصلاح همان جبران خرابی ها و خطاهای گذشته است.

با توجه به این آیات و روایات، استغفار حقیقی استغفاری است كه انسان واقعا از گناهی كه مرتكب شده پشیمان باشد و به آن باز نگردد و حقوق مردم و حقوق الهی را كه ضایع كرده، جبران كند و بدهی مردم را بپردازد، اگر حق كسی را ضایع كرده از آنان طلب رضایت نماید و اگر خمس یا زكاتی بدهكار است، پرداخت كند، نماز و روزه قضایش را به جا آورد یا تصمیم بگیرد كه همه این امور را انجام دهد و در این صورت استغفار او استغفار واقعی خواهد بود.

قرآن در آیات چندی شرایط و آداب استغفار را برمی شمارد كه مهم ترین آن ها پس از اقرار به ایمان و تسلیم واقعی در برابر خداوند (آل عمران آیه 391 و مومنون آیه 901) توجه به ربوبیت خداوندی است و این كه باور كند خداوند همان پروردگاری است كه همه هستی را مدیریت و تدبیر می كند تا هر موجودی با توجه به ظرفیت ها و استعدادهای خویش به مقام شایسته و بایسته خویش دست یابد و این كه خداوند هیچ چیزی را نادیده نمی گیرد و از كوچك و بزرگ و خرد و كلان آگاه است و هیچ امری بیرون از دایره اذن و مشیت او اتفاق نمی افتد.

منابع :

سایت عرفان

معارف قم

سایت حوزه