ادبیات پایداری در جهان عرب

ادبیات مقاومت ریشه ی کهن در تاریخ جهان دارد. می توان گفت تاریخچه ی آن در واقع تاریخ ادبیات جهان است .

انسان همیشه طالب عدالت ، آزادی و برابری بوده است . شاعران در ضمن شعرها و نوشته های خویش مردم را تشویق و ترغیب به پایداری ومبارزه در راه حق نموده اند .

اصطلاح ادبیات مقاومت را اولین بار غسان کنفانی شاعر  فلسطینی بر مجموعه یی از اشعار خود و دیگر شاعران معاصر گذاشت . این نوع ادبیات ابتدا در بین شعرا و نویسندگان عرب و بعدها در جهان رایج شد . این نوع ادبیات به شرح مبارزه ، مقاومت ، از جان گذشتگی برای به دست آوردن آزادی و از بین بردن جور و ستم و دفاع از فرهنگ و سنت قومی و باورهای مردم آن سرزمین می پردازد . نتیجه چنین تلاشی ادبیاتی پویا و غنی را به ارمغان آورد .

ادبیات مقاومت را می توان بر سه دسته اصلی تقسیم کرد :

- ادبیات مقاومت دینی و آیینی

از بهترین نمونه های آن رسالت رسول اکرم ( ص ) در بین اعراب جاهلی بود . دینی که با تمام حقانیتش به دلیل تعصب دینی و قومی به شدت مورد تکذیب و انکار واقع شد . شاعران در عصر جاهلی با سرودن اشعار و چکامه ضمن ستایش از افتخارات قوم و قبیله ی خود به دفاع از باور داشت های نیاکان خود پرداخته و به آزار اذیت مسلمانان پرداختند . از این نوع ادبیات در دین های دیگر نیز  مشاهده می شود که به طور مثال در ادبیات مسیحی و ذکر مصایب مسیح به چشم می خورد . این شیوه را در ادبیات مقاومت اکثر ادبیان می توان دید .

- ادبیات ملی و بومی

این نوع ادب مقاومت که در برگیرنده کهن ترین نمونه ادب اقوام و ملل مختلف است ، ریشه در مبارزه برای آب و خاک نیاکان هر ملت دارد . از بهترین و قدیم ترین نمونه می توان به ایلیاد و ادیسه اثر هومر اشاره نمود .

از بزرگترین اثر ایرانی شاهنامه نیز نمی توان چشم پوشید . این اثر حماسی مبارزات و قیام مردم را نشان می دهد .

- ادبیات مقاومت انسانی و جهانی

این نوع ادبیات به مفهوم جهان شمول و کلی مورد توجه شعرا و نویسندگان است و ریشه در نوع دوستی دارد . یعنی فرا ملیتی است و انسان را به عنوان یک نوع در نظر می گیرد . این ادبیات به مقاومت مردم به دور از مرزهای جغرافیایی می پردازد .

ادبیات مقاومت در کشور های عرب

اگر چه امروزه این کشورها با خطوط مرزی از هم جدا شده اند اما همه ی این کشورها هم چون یک ملت واحدند . نگاهی به گذشته آن ها و سابقه تاریخی نشان  از پیوستگی  و  در هم تنیدگی  این ملت ها دارد . این اقوام دارای فرهنگ ، تمدن و دین مشترکی بوده اند .

سخن از ادبیات مقاومت به طور جداگانه برای این ملت کمی مشکل است چرا که این نوع ادبیات مختص یک قوم نیست بلکه شامل همه ی این سرزمین هاست و در واقع تمام جامعه ی عرب را در بر می گیرد . با این مختصر سخن نگاهی داریم به چند کشور مطرح عربی در زمینه ادب پایداری .

مصر

کشوری پهناور که دیرینگی تمدن آن به هزاران سال پیش از میلاد می سد همسایه کشورهایی چون فلسطین ، لیبی و سودان است . تقسیمات این کشور در ادوار متوالی به دو قسمت ( علیا ، سفلی ) و هم چنین تسلط امپراطوری دوم و عثمانی همیشه مصر در گیر جنگ نموده بود و تسلط بیگانگان را برای این مردم به همراه داشت . اگر چه گاه والیان مصری این کشور را به صورت مستقل بنا می نهادند که نمونه ی آن علی بیک است که استقلال وی تا حکومت ناپلئون ادامه داشت .

از سال 1805 حکومت نیمه مستقل مصر آغاز شد و سلطه کشورهایی چون انگلیس و فرانسه بر این کشور بیشتر شد . نظارت مشترک این دو کشور بر کانال سوئز باعث شورش و قیام مردم گردید و همین مقاومت ها و پایداری باعث  گردید در سال 1926 نیروهای انگلیسی از این کشور خارج شوند.

ادبیات مقاومت در مصر

می توان گفت مصر به دلیل پیشینه طولانی و تاریخ مبارزات سیاسی و رسیدن به استقلال در عرصه ادبیات حرف اول را می زند . داستان نویسی به شیوه ی جدید در این کشور با تأثیر پذیری از مکاتب ادبی غرب آغاز می شود و بعد از استقلال نسبی مطبوعات و صنعت نشر در این کشور نویسندگان با تأثیر پذیری از آثار ترجمه شده ی انگلیسی و فرانسوی به نوشتن داستان پرداختند .

ادبیات داستانی مصر

تا آغاز عصر بیداری و شروع مبارزات آثار چشمگیری که بتوان آن را به ادبیات مقاومت تعبیر نمود به چشم نمی خورد.

آشنایی نویسندگان با مکاتب ادبی غرب به ویژه واقع گرایی باعث گردید نویسندگان مصری به سراغ مفاهیم سیاسی و اجتماعی روی آورند . بهترین نمونه این امر را می توان در داستان های محمود طاهر به نام دوشیزه دنشوای مشاهده نمود . هم چنین داستان بازگشت روح از توفیق حکیم ، بین القصرین از نجیب محفوظ ، داستان عشق یوسف ادریس و درباز اثر الزیات اشاره نمود .

در تمامی این داستان ها مبارزه و مقاومت مردم به چشم می خورد .

مقاومت و مبارزه برابر سلطه جویان و انحصار طلبان و طبقات حاکم خود کامه و رسیدن به آزادی سیاسی و اجتماعی واقعی و عدالت خواهی را در بر دارد.

الجزایر

کشوری واقع در شمال آفریقا و همسایه مراکش ، صحرا، لیبی ، مالی ، نیجر ، موریتانی و تونس است .اکثر مردم آن مسلمان و زبان رسمی این کشور عربی و بربر است . البته زبان فرانسه نیز به دلیل سلطه کهن فرانسویان در این سرزمین رایج است .جنگ های پی در پی باعث جنبش های مقاومت در این کشور گردید که آغاز آن را می توان در زمان امیر عبدالقادر که سمبل مقاومت بود مشاهده کرد .

مقاومت مردم برای رهایی از استعمار فرانسه باعث استقلال این کشور گردید. نتیجه این مقاومت و تلاش مردم را به روشنی در ادبیات آن کشور می توان دید . ادبیاتی که ریشه در مقاومت و مبارزه مردم دارد و تصویری از دردها و رنج های مردم را برای استقلال نشان می دهد .

ادبیات داستانی الجزایر

اگر چه نویسندگی در الجزایر سابقه یی بس طولانی دارد . اما نویسندگی به مفهوم امروزی آن از اوایل قرن بیستم پدید آمد. نویسندگانی که در مدارس فرانسوی درس خوانده و به ادبیات و شعر غرب به ویژه فرانسه آشنایی داشتند . نخستین رمان ها در الجزایر به مشکلات اجتماعی ، بیکاری و مهاجرت مردم می پردازد . داستان پسر مرد فقیر از مولود فرعون از این گونه داستان هاست .

اما نخستین رمان واقعی و داستان مقاومت الجزایر به وسیله ی محمود دیب نوشته شد . رمان سه گانه نیز پیرامون جنگ و مقاومت است . داستان ها به شیوه ی گزارش روزنامه گونه نوشته شده و در واقع خاطرات مردم الجزایر را بازگو می کند .

مهمترین رمان محمود دیب تابستان آفریقایی نام دارد که نمونه والاترین ادبیات پایداری است .

از آثار مهم و ارزنده یی که در این زمینه نگاشته شد می توان به رمان ستاره کاتب یاسین ، مولی طاهر به معبد خود باز می گردد طاهر وطار را نام برد .

گاه نویسندگان با استفاده از نماد به بیان حوادث و اتفاقات الجزایر پرداختند .

فلسطین

سرزمین فلسطین در جنوب غربی آسیا و شرق دریای مدیترانه واقع شده و با کشورهای لبنان ، سوریه ، اردن و مصر همسایه است .

مردم این کشور به طور عمده عرب و اقلیتی یهودی هستند که اکنون با مهاجرت یهود به این کشور قسمت اعظم آن را یهود تشکیل می دهد .

ادبیات مقاومت فلسطین

در چنین فضای آشفته و یورش های بسیار ادبیات مقاومت این کشور شکل گرفت. شاعران و نویسندگان با سرودن شعر ، نوشتن داستان و مقاله های انتقادی و اجتماعی ادبیات مقاومت را غنی نمودند . در واقع می توان گفت اصطلاح ادبیات مقاومت ریشه در مردم فلسطین دارد . کنفانی نویسنده فلسطینی مجموعه آثار نویسندگان را در کتابی به نام ادبیات مقاومت در فلسطین جمع آوری نمود . بدین ترتیب وی به معرفی ادب مقاومت درسطح جهانی پرداخت .

ادبیات داستانی

ادبیات داستانی در این کشور خیلی پیش تر از گسترش داستان نویسی در کشورهایی چون سوریه ، مصر و لبنان آغاز شد . آشنایی فلسطینی ها با داستان های غربی به دلیل مدارس اروپایی و روسی در این کشور باعث شد که آن ها به نوشتن داستان به صورت داستان کوتاه و یا رمان بپردازند .

اگر چه داستان های اولیه بیشتر رمانتیک و ذهنی بودند اما از سال 1920 نویسندگان به بررسی وضع اجتماع و توطئه های استعماری پرداختند و نقش مهمی در آگاهی مردم بازی کردند .از داستان های این دوره می توان به داستان زندگی پس از مرگ  اسکندر بیجانی ، وارث نوشته خلیل بیدس ، چلچراغ نوشته جمال حسینی نام برد .

بعد از گذشت این مرحله ادب داستانی وارد مرحله ی جدیدی گردید. در این زمان نویسندگان به داستان های واقع گرا پرداختند . داستان از پرتو واقعیت نوشته امین فارس و دو داستان خواهران اندوهگین و کمونیست میلیونر نوشته نجات صدقی از این گروه هستند .

از این زمان به بعد داستان نویسی فلسطینی ها وارد ادب مقاومت گردید و در واقع آغاز داستان نویسی جدید بود . غسان کنفانی در این دوره با نوشتن به روشنگری مردم پرداخت از آثار او می توان به مردان آفتاب ، تا هر وقت بر گردیم ، بازگشت به حیفا و داستان ها ی کوتاه برگی از رمله و داستان های منصور اشاره کرد .

ذکر مرارت ها و سختی هایی که مردم فلسطین در طول استعمار و استثمار کشیدند با عث گردید که داستان های مقاومت فلسطینی به عنوان بهترین نمونه های مقاومت جهان مطرح گردد چرا که این وقایع و رمان ها ریشه در واقعیت دارند و تصویری گویا از تلاش یک ملت را برای رهایی و استقلال نشان می دهند .

بخش ادبیات تبیان