قصر‌ قجر و زندان پهلوی

گویا او از این محل به ییلاقات شمال تهران می‌رفت و ایام تابستان را به سر می‌آورد و آنگونه که برخی سفرا و جهانگردان خارجی نوشته‌اند، جنون «قصرسازی» از همان زمان میان پادشاهان این سلسله اوج گرفت و سرآغازش را شاید بتوانیم همین قصر قاجار بدانیم، هرچند او حتی برای «نوش‌آفرین خانم» یکی از زنان حرمسرایش - که طبق نوشته مورخین بالغ بر800تن بوده‌اند- در خیابان سوم اسفند، ساختمانی را بنا کرد که نامش را «برج نوش» گذارد . این خیابان در روزگار قاجار و پهلوی اول، به خیابان برج نوش ‌شهره بود و بعدا به سوم اسفند تغییر نام یافت و امروز ما نام افسر رشید کشورمان که در کودتای 28مرداد در شهر کرمان، به طرز فجیعی به شهادت رسید را روی این خیابان می‌بینیم: سرهنگ سخایی.

قصر قاجار در سال 1213 ه.ق (1250ش) در دومین سال سلطنت فتحعلی شاه در خارج از تهران آن زمان ساخته شد. این مجموعه دارای یک عمارت بزرگ شامل اندرونی و بیرونی، باغ و کلاه فرنگی بود و این بنا به قصر قجر یا تخت قجر معروف شد.

قصر قاجار، در دوره نوه فتحعلی‌شاه و فرزند عباس میرزا، محمدشاه قاجار چندان مورد استفاده قرار نمی‌گرفت و شاه قاجار سرانجام در قصر محمدیه جان سپرد. در دوران نزدیک به نیم قرن پادشاهی ناصرالدین‌شاه، آنقدر قصر- ازجمله قصر فیروزه، قصر یاقوت یا سرخه‌حصار، قصر عشرت‌آباد، قصر سلطنت‌آباد و حتی عمارت شمس‌العماره- در داخل و خارج از شهر ساخته شد که قصر قاجار به چشم نمی‌آمد و مقرر شد در سال1260 شمسی این محل تحویل قزاق‌ها شود و سرهنگ روسی، چارکوفسکی، محل قزاقخانه را از داوودیه- که در زمان خلع میرزا آقاخان نوری صدراعظم خیانت‌پیشه ناصرالدین‌شاه، از فرزندش میرزا داوودخان لشکرنویس گرفته شده بود- به قصر قاجار آورد و 12سال بعد، کلنل کاسا کوفسکی روسی، رسما قزاقخانه را از تبعیت وزارت جنگ خارج ساخت و با آنکه عمارت شهری برای قزاقخانه ساخت، اما همچنان این محل، برای اسکان قزاق‌ها و تعلیم آنان مورد استفاده قرار می‌گرفت و سرانجام با پایان حیات قاجارها، این باغ و عمارت، کاملا رو به ویرانی نهاد.

زندان پهلوی

در دوره‌های بعدی از این قصر استفاده‌های مختلفی می‌شد تا این که در زمان رضاخان به طور کامل تخریب گردید و به جای آن زندان قصر فعلی ساخته شد؛ نام قصر نیز به همین دلیل بر روی این زندان گذاشته شده‌است. از این قصر قدیمی تنها یک کلاه فرنگی و یک ساختمان قدیمی باقی مانده‌است.

در دوران پهلوی دوم ساختمان های متعددی به مجموعه اضافه شد از آن جمله ساختمان موسوم به زندان سیاسی که توسط تیمسار رزم آرا بنا شد. در این زندان بسیاری از مخالفان رژیم پهلوی محبوس بودند.

این زندان پس از انقلاب، محل حبس زندانیان غیرسیاسی شد و در اوایل دهه 80 درش برای همیشه بسته و به باغ موزه تبدیل شد.

ویژگی های قصر

از ویژگی های این بنا آن است که در بالای تپه قرار گرفته و بنایی سه طبقه بوده است که طبقه سوم آن شامل یک اتاق بزرگ می شد که از چهار طرف مناظر اطراف آن قابل دیدن بود و چهار برج در چهار سوی آن قرار داشت که هر یک دارای اتاقی بود.

در ضمن این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت.

باغ‌های بسیار بزرگی در اطراف این بنا واقع بود، که به و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. وسیله استخرها و نهرهای زلال و پُرآبی از یکدیگر مجزا می‌شدند. و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود که چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران، تهران، خرابه‌های ری و نجف آباد، کاخ‌های اشرف آباد و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند.

بر دیوارهای بنا تصاویر شاهزادگان قاجار نقاشی شده بود. در بین تصاویری که بر روی دیوارها بود، تصاویر جنگ های چنگیزخان مغول و تیمورلنگ نیز دیده می شد که قاجارها ادعا می کردند که نسبشان به آنها می رسد.

برخی از دیوارها نیز با مناظر شکار و مجالس بزم نقاشی شده بود، درهای منبت کاری زیبای قصر در نظر اول با نقاشی روی چوب مشتبه می شد. در برابر قصر استخر بزرگی بود، که چشمه آبی در میان آن فوران می کرد. چهار برج زیبا نیز در چهار گوشه بنا سر برافراشته بود. در وسط باغ، حوضخانه قصر به صورت بنائی مجزا خودنمائی می کرد که آب در جوی های آن همیشه جاری بود. بر حاشیه حوض و جوی ها جای شمع وجود داشت تا در جشن ها از آن استفاده کنند.