تاریخچه موقوفات آستان قدس رضوی
تردید نداریم كه موقوفات مربوط به آستان قدس رضوی بزرگترین موقوفه جهان است و در بین بقیه ملت‌ها و مذاهب چنین موسسه و بنیاد فرهنگی و مذهبی با این عظمت و گستردگی وجود ندارد. به درستی معلوم نیست كه تاریخچه وقف بر این آستان به چه زمانی بر می‌گردد علتش هم این است كه بسیاری از مستندات و مدارك وقفی در طی قرنهای متمادی، در جریان شورش‌ها، تجارت‌ها و حوادث مختلف از بین رفته است. به خصوص در زمان حمله و تهاجم اقوام ستیزه‌جویی مثل ازبكها، افغانها و تركمنان به مشهد مقدس و اماكن متبركه.
اما قدیمی‌ترین سند تاریخی كه می‌توان در این زمینه نام برد مربوط به قرن ابوالقاسم محمدبن كثیر است. این قرن در ربیع الاول سال 393، وقف آستان مقدس رضوی شده و در حال حاضر در گنجینه قرن آستان قدس نگهداری می‌شود. این نمونه نشان می‌دهد كه در ن زمان حرم مطهر دارای رونق و شكلی از نظام اداری بوده است.
آنچه مشخص است بعد از شهادت امام رضا(ع) در ابتدای قرن سوم هجری و احداث بارگاه ایشان، موضوع نذر و وقف شروع شده و به تدریج رونق گرفته است. به طور كلی تاریخچه موقوفات ستان قدس را می‌توان به 2 دوره مشخص تقسیم كرد:
1ـ دوران قبل از تشكیل سلسله صفوی:
از این دوره هیچ سند و مدركی از وقف اموال و املاك غیرمنقول بر آستانه مقدسه باقی نمانده است (اگرچه اكنون در موزه، اشیاء عتیقه و قرنهای خطی وجود دارد كه قدمت وقف نها به هزار سال بر می‌گردد)، ولی موقوفات زیادی هم در حال حاضر وجود دارد كه در آن زمان وقف شده و وقف‌نامه‌های آنها در حوادث از بین رفته است. موقوفات غازان خان مغول یكی از این نمونه‌هاست. او سه محل را در سال 699 هجری قمری وقف بر آستان قدس كرد كه دو محل آن از بین رفته و فقط رقبه فرهاد گرد نزدیك فریمان مشهد از این مجموعه باقی‌مانده است.
2ـ موقوفات دوران بعد از تشكیل سلسله صفوی:
موقوفات این دوره بیش از 40 درصد موقوفات آستان قدس را تشكیل می‌دهد. كلیه وقف‌نامه‌ها و مدارك دیگری كه در حال حاضر در مركز اسناد نگهداری می‌شود، مربوط به این دوره و بعد از آن، تا زمان حاضر است كه هم اكنون بیش از یك هزار سند و مدرك وقفی می‌باشد.
اولین وقف‌نامه و قدیمی‌ترین موقوفه‌ای كه مربوط به این دوره است، موقوفه معروف به عتیقی است كه مرحوم عتیق علی ابن احمد طوسی كه از بازماندگان خواجه نصیرالدین طوسی و یكی از منشیان خوش نویس و خوش انشای دربار شاه اسماعیل صفوی بود، در سال 931 هجری تعداد 21 رقبه بزرگ را شامل چند روستای ششدانگی بزرگ و مزرعه معروف به كنه‌بیست را كه امروز تبدیل به مركز بزرگ تولیدی و دامداری شده است، وقف آستان قدس رضوی و مصارف مهمانسرا و دارالشفاء و روشنایی اماكن متبركه و اطعام زوار كرد.
در طومار علیشاهی، برای اولین بار در زمان عادلشاه برادرزاده نادرشاه مشخصات تمامی موقوفات آستان قدس ثبت و ضبط شده است. عادلشاه فهرست تمامی زمینها و املاك موقوفه را به علاوه املاك مزروعی، باغها و مزارع دیگری كه خریداری كرد، در این طومار ثبت كرد كه هم اكنون در كتابخانه و مركز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در این طومار مشخصات و نشانی موقوفات، همراه با حدود و اندازه درمد و نوع هزینه و مصرف نها ذكر شده است.
همچنین در این طومار وظایف كارگزاران و مستخدمین ستان قدس همچون تولیت، مستوفی، مشرف، ناظر، كلیددار، مهردار، مدرس، سركشیك، خادم باشی، نائب الزیاره، حاف1 خادم، صدر، خطیب، صاحب نسق، مۆذن، مامورین روشنایی، بخورسوز، عنبرسوز، مباشرین املاك، طبیب و جراح و پرستار و...همراه با مصارف و هزینه‌های جاری و حقوق و ساعات كار و نوع مسئولیت و یا به اصطلاح امروز، شرح وظایف هر یك تشریح شده است
طومار عضدالملكی هم كه یكی دیگر از مدارك جامع و كامل موقوفات امام رضا(ع) است، در زمان سیدمحمد حسین حسینعلی معروف به عضدالملك، از رجال معروف و كارمد و متدین دوره ناصرالدین شاه، تنظیم شده كه طول ن 1/9 متر و عرض ن 44 سانتی‌متر است و 553 نفر از علماء و رجال و مسئولان ستان قدس و وزیر دارائی وقت مستوفی الممالك و خود ناصرالدین شاه ن را تأیید و امضاء كرده‌اند.
منبع: آستان قدس رضوی
بخش حریم رضوی
