فلسفه قبله واحد چیست؟
توجه به قبله هرگز مفهومش محدود كردن ذات پاك خدا در سمت معینى نیست، بلكه از آنجا كه انسان یك وجود مادى است و بالاخره باید به سویى نماز بخواند، دستور داده شده است كه همه به یك سو نماز بخوانند تا وحدت و هماهنگى در صفوف مسلمین پیدا شود.
خداوند در همه جا حاضر و بر هر چیز ناظر
وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ (بقره 115)
مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سو روكنید، آنجا روى خداست، همانا خداوند (به همه جا) محیط و (به هر چیز) داناست.
یهود بعد از تغییر قبلهى مسلمانان از بیت المقدس به كعبه، ایجاد سۆال و یا القاء شبهه مىكردند كه به چه دلیلى قبله تغییر یافته است.
هر چند در آیات قبل (بقره، 106) به اجمال و سربسته، خداوند پاسخ اینگونه اعتراضات را بیان فرمود، ولى این آیه نیز بر این حقیقت تكیه مىكند كه مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو كنید، خدا آنجاست.
اگر كعبه نیز به عنوان قبله قرار داده شده است، براى تجلّى وحدت مسلمانان و تجدید خاطرات ایثارگرى و شرك ستیزى ابراهیم علیه السلام است و بدین خاطر داراى قداست و احترام مىباشد.
چنان كه در رسالههاى احكام مراجع آمده است، در نمازهاى مستحبى، قبله شرط نیست و حتّى مىتوان در حال راه رفتن یا سواره بجا آورد. برخى روایات نیز در ذیل این آیه، به این مطلب اشاره نمودهاند. (امام باقر علیه السلام مىفرماید: «انزل اللَّه هذه الایة فى التطوع خاصّة» این آیه در مورد نماز مستحبى نازل شده است. تفسیر برهان راهنما)
اگر به فرموده آیهى قبل (آیه 114 سوره بقره)، گروهى در خرابى مسجد تلاش كردند، شما از پاى ننشینید كه توجّه به خدا در انحصار جهتى خاصّ نیست.
جهت قبله به شرق یا غرب باشد، موضوعى تربیتى و سیاسى است، اصل و مقصود، یاد خدا و ارتباط با او مىباشد. قرآن در ستایش گروهى از بندگان مىفرماید: «یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ» (آل عمران، 191) آنان خدارا به حال ایستاده و نشسته و خوابیده یاد مىكنند.
سمتى كه به عنوان قبله تعیین شده (سمت كعبه) نقطهاى است مقدس كه از قدیمىترین پایگاههاى توحید است و توجه به آن بیدار كننده خاطرات توحیدى مىباشد
و یا در پاسخ هیاهویى كه براى تغییر قبله درست شد، مىفرماید: «لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ» (بقره، 177) یعنى: اى مردم! نیكى این نیست كه رو به سوى شرق یا غرب در حال عبادت بكنید، بلكه نیكى در ایمان واقعى شما به خدا و انجام كارهاى خداپسندانه است.
هر چند در آیه قبل، از بزرگترین ظلم یعنى تخریب مساجد یا منع از مساجد، سخن به میان آمد و یا اینكه در جاى دیگر مىفرماید: اگر جهاد نبود صوامع و بیع و مساجد ویران مىشدند.( حج، 40)
ولى آیه بشارت به این است كه مبادا مأیوس شوید و یا احساس ناامیدى و بىپناهى بكنید، تمام جهان، محل عبادت و همه جاى هستى قبلهگاه است.
نکات آیه
1- فلسفه قبله
نخستین سۆالى كه در اینجا پیش مىآید این است كه اگر به هر سو رو كنیم خدا آنجاست، پس توجه به قبله چه لزومى دارد؟
توجه به قبله هرگز مفهومش محدود كردن ذات پاك خدا در سمت معینى نیست، بلكه از آنجا كه انسان یك وجود مادى است و بالاخره باید به سویى نماز بخواند، دستور داده شده است كه همه به یك سو نماز بخوانند تا وحدت و هماهنگى در صفوف مسلمین پیدا شود، و از هرج و مرج و پراكندگى جلوگیرى به عمل آید فكر كنید اگر هر كسى به سویى نماز مىخواند و صفوف متفرق تشكیل مىدادند چقدر زننده و ناجور بود؟
چنان كه در رسالههاى احكام مراجع آمده است، در نمازهاى مستحبى، قبله شرط نیست و حتّى مىتوان در حال راه رفتن یا سواره بجا آورد. برخى روایات نیز در ذیل این آیه، به این مطلب اشاره نمودهاند. امام باقر علیه السلام مىفرماید: «انزل اللَّه هذه الایة فى التطوع خاصّة» این آیه در مورد نماز مستحبى نازل شده است
ضمنا سمتى كه به عنوان قبله تعیین شده (سمت كعبه) نقطهاى است مقدس كه از قدیمىترین پایگاه هاى توحید است و توجه به آن بیدار كننده خاطرات توحیدى مىباشد.
و یک نکته قابل توجه اینکه علاوه بر این که مسلمانان، باید در عبادت، رو به كعبه كنند، حتى در كارهایى همچون خواب و خوراك خوبست به سمت قبله باشند و ذبح حیوانات باید رو به قبله باشد، وگرنه گوشت آنها حرام مىشود.
این جهتگیرى در همه امور به سوى كعبه توحید، درس ایمان و یاد خدا به مسلمانان مىدهد تا همواره توجّه به خانه محبوب و معبود داشته باشند و از غفلت به درآیند.
2ـ تعبیر به" وَجْهُ اللَّهِ"
تعبیر به " وَجْهُ اللَّهِ" به معنى صورت خدا نیست، بلكه "وجه" در اینجا به معنى ذات است.
در روایات متعددى مىخوانیم كه به این آیه، براى صحت نماز كسانى كه به غیر سمت كعبه از روى اشتباه و یا عدم توانایى بر تحقیق نماز خواندهاند استناد شده، و نیز به همین آیه براى صحت نماز خواندن بر مركب، استدلال نمودهاند (براى توضیح بیشتر به كتاب وسائل الشیعه" كتاب الصلاة" " ابواب القبله" مراجعه نمائید.)
پیامهای آیه:
1ـ هر كارى كه به فرمان خداوند بوده و رنگ الهى داشته باشد، وجه اللَّه و عبادت است. «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»
2ـ خداوند در همه جا حاضر و بر هر چیز ناظر است. «إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
1- تفسیر نور ج1
2- تفسیر نمونه ج1
3- تفسیر برهان راهنما
4- پرتوی از اسرار نماز ـ محسن قرائتی
