اجماع به لحاظ تعدد مجمع علیه
در این مقاله یکی دیگر از تقسیمات اجماع که به لحاظ تعدد مجمع علیه است را خدمت شما معرفی و توضیح می دهیم .
قبل از ورد به بحث اجماع به لحاظ تعدد مجمع علیه مبانی حجیت اجماع به طور خلاصه مورد بررسی قرار می گیرد.
پنج مبنا در حجیت اجماع:
1-شهادت و اخبار معصوم به اینكه اجماع بر خلاف واقع منعقد نمی شود و امت بر خطا اتفاق نمی کنند. (كشف مستقیم از حكم شرعى).
2-حكم عقل به لزوم دخالتشارع براى جلوگیرى از اجماع امت بر خطا، بر اساس قاعده لطف (كشف مستقیم از حكم شرعى).
3-قیام دلیل شرعى بر حجیت اجماع و لزوم تعبد بمفادش (كشف مستقیم از حكم شرعى).
4-كشف اجماع از وجود دلیل شرعى بر حکم، به دلیل اینكه مجمعین عادتاً بدون دلیل فتوى نمىدهند (كشف از وجود شرعى).
5-حجیت اجماع بر اساس حساب احتمالات و کم بودن احتمال خطای مجمعین.
اقسام اجماع:
1-بسیط.
اجماع بسیط ( اصول فقه ) : اتفاق نظر همه فقها در یک مسئله
اجماع بسیط، مقابل اجماع مرکب میباشد و به اتفاق فقها در مورد یک مسئله گفته میشود [1]، مانند: اجماع بر حرمت قیاس و اجماع بر عدم وجوب دعا هنگام رۆیت هلال.
نکته: رسیدن به اتفاق و اجماع بسیط، گاهی به دلالت مطابقی است؛ یعنی یکایک فتاوای فقها تتبع گردیده و مشاهده شده که همه در یک مسئله خاص اتفاق نظر دارند، مثل: جواز رجوع جاهل و عامی به مجتهد.
و گاهی به دلالت التزامی است؛ یعنی از لازمه فتواهای مجموع علما، به اتفاق آنها در یک مسئله پی برده میشود (به شرط این که این لازم به دلیل تأکید اجماع کنندگان آنان بر مبنای خود نباشد) ، مثل: اجماع علما بر عدم حجیت خبر کذاب، که از آرای همه در مورد حجیت خبر ثقه، حجیت خبر عادل و حجیت خبر امامی ممدوح، بالملازمه استفاده میشود که به اتفاق، خبر کذاب را حجت نمیدانند [2] .
اقسام اجماع بسیط:
1-اتفاق بر رأی و حكم معین.
2-اتفاق فقها بر نفى رأی ثالث، با تصریح و به صورت مستقل از رأی خود(نه بالملازمه).
2-مركب
این اجماع به معنى اتفاق فقها بر نفى رأی ثالث است که نتیجه بالملازمة تقسیم همة فقها به صاحبان دو قول و التزام هر یك از آنان به رأی خود می باشد.
و لذا اجماع مرکب ( اصول فقه ) عبارت است از استناد به مجموع آرای فقها در یک مسئله برای نفی قول خارج از آن مجموعه.
اجماع مرکب، مقابل اجماع بسیط میباشد و آن، استناد به رأی مجموع علمایی است که در مسئلهای، اقوال و نظریات متفاوت دارند، برای نفی نظر و قولی که هیچ یک از این علما به آن معتقد نشدهاند.
در کتاب " بحوث فی علم الاصول " آمده است:
" اما الاجماع المرکب: فهو عبارة عن الاستناد الی رأی مجموع العلماء المختلفین علی قولین او اکثر فی نفی قول آخر لم یقل به احد منهم " [3] .
توضیح: اگر گروهی از فقها چیزی را حرام و گروه دیگری آن را مکروه شمارند، از ترکیب این دو نظر چنین استفاده میشود که به طور قطع آن چیز واجب یا مستحب نیست.
مثال: هرگاه دستهای از فقها بگویند با وجود هر کدام از عیوب پنج گانه فسخ نکاح، نکاح فسخ میگردد، و دستهای دیگر بگویند هیچ کدام از آن عیوب، موجب فسخ نکاح نمیگردد، در این جا اگر کسی قائل شود که با وجود یک یا دو عیب از عیوب، نکاح فسخ میگردد، خرق اجماع مرکب کرده است.
نکته:
نوع دیگری از اجماع مرکب وجود دارد که در حقیقت به اجماع بسیط بر میگردد. [4]
توضیح: اجماع مرکب بنابر مبنای حساب احتمالات(نظریه دروس فی علم الاصول)حجت نیست، چون با وجود تعارض دو قول و علم ما به اینكه احد القولین خطاست كاهش احتمال خطا كه اساس اعتبار اجماع است نسبتبه حد مشترك تحقق نمىیابد.
پی نوشت ها :
[1] دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 150
[2] دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 150
[3] بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 317
[4] دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 150
منابع:
بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 317
بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 316
بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 40
فرائدالاصول جلد 1 : صفحه 86
الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة : صفحه 255
انوارالاصول جلد 2 : صفحه 451
الفوائدالحائریة : صفحه 309
منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه 217
المعجم الاصولی : صفحه (34-35)
فرهنگ نامه اصول فقه
الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة : صفحه 255
علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 228
تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان