تفاوت استغفار و توبه !

استغفار از ماده غفر و در لغت و به معنای طلب مغفرت است.[قرشی، علی‌اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش، چاپ 6، ج 5، ص 108] و در اصطلاح به معنی درخواست زبانی و عملی آمرزش است.[راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق  بیروت، دارالعلم، الدار الشامیه 1412ق، چ اول، ص 609]

تفاوت استغفار و توبه

گروهى معتقدند كه فرقى میان استغفار و توبه نیست. براى آنكه استغفار و توبه یكى است و توبه تاكید استغفار است.

ولى گروهى دیگر میان آن دو فرق گذارده اند، به آن جهت كه استغفار مقدم بر توبه است و تقدم استغفار بر توبه به این معناست كه انسان باید خود را از گناهان پاك سازد و سپس خود را به اوصاف الهى بیاراید. در واقع استغفار، توقف در مسیر گناه و شستشوى خویشتن است و توبه بازگشت به سوى اوست كه وجودى است بى انتها.

استغفار به معناى شستشو است و توبه به معناى كسب كمالات است ،مانند شخص آلوده كه باید اول لباس چركین را از تن بیرون بیاورد و خود را شستشو بدهد و بعد لباس پاكیزه به تن كند. یا باید ابتدا جاروب كند، سپس ‍ زمین را فرش كند.(گناه شناسى ، ص 299.)

دلیلی بر تفاوت استغفار و توبه

فرمان توبه پس از امر به استغفار در آیات 3، 52 و 90 هود به دو دلیل نشان دهنده مغایرت مفهوم استغفار و توبه است:

1- عطف توبه بر استغفار با کلمه ثمّ که فاصله و ترتیب را می‌رساند .

2- اصل در کلام هر گوینده‌ای تاسیس و اراده معنای جدید است.

درباره مغایرت استغفار با توبه وجوهی گفته شده که می‌توان آنها را بدین گونه خلاصه کرد:

الف) استغفار، آمرزش خواهی از گناهان برای پیراستن روح از آلودگی‌‌ها و نابودی‌ باورها و اعمالی مانند شرک و معصیت است و توبه اقدام برای آراستن روح به صفات پسندیده، مانند توحید و ایمان و امتثال فرمان‌های الهی است در نتیجه استغفار به معنای طلب آمرزش؛ و توبه به معنای بازگشت به خدا در مقام عمل است.

ب) منظور از استغفار، درخواست آمرزش از گناهان پیشین و مقصود از توبه پشیمانی و بازگشت به سوی خدا درباره گناهانی است که امکان دارد در آینده واقع شود.[ هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ دایره المعارف قرآن کریم، تهیه و تدوین مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1382ش، چاپ اول، ج 3، ص 134 – 135.]

ج) بین توبه و استغفار، نسبت عموم و خصوص مِنْ وجه است، زیرا از جهت این‏که عزم برترک گناه از ارکان یا شرایط توبه است، اما شرط استغفار نیست، پس استغفار اعم از توبه است. از سوى دیگر استغفار وابسته به لفظ است اما در توبه نیاز به لفظ خاصى نیست، پس توبه اعم از استغفار است. در جایى که توبه و ندامت با استغفار اظهار شود و با عزم برترک گناه توأم گردد، هم استغفار است و هم توبه.

د) استغفار نوعى دعا است، چنان‏که امام صادق(علیه السلام) فرمود: « استغفار جامع‏ترین دعاها است». در حالى که توبه، از مقوله دعا به شمار نمى‏رود.

ذ) توبه تنها از شخص تائب (توبه کننده) صورت مى‏گیرد و نیابت بردار نیست اما استغفار (طلب آمرزش) از طرف دیگرى به نحوه نیابت نیز ممکن است، همان‏طور که یعقوب براى فرزندانش استغفار کرد و یا فرشتگان براى مۆمنان و پیامبر و اولیاى الهى براى پیروان خود طلب مغفرت و بخشش مى‏کنند.

ه) استغفار یک عمل مستحبى محسوب مى‏شود، اما توبه واجب و فریضه است.

معنای استغفار

از مولای متقیان امام علی(علیه السلام) نقل شده است که شخصی در محضر آن حضرت گفت: استغفرالله ربّی و اتوب الیه. حضرت رو به او کردند و فرمودند: آیا می دانی که معنای استغفار چیست؟ بعد فرمودند: استغفار بلندترین درجات بهشت است و آن اسمی است که بر شش چیز اطلاق می شود و یا شش عضو دارد ( و آن ها عبارت اند از:

1 - پشیمانی بر گذشته 2 - تصمیم بر این که دیگر بازگشت نکنی 3 - حق مردم را به آن ها برگردانی تا هنگام ملاقات با پروردگار پاک باشی و حقی از مردم بر گردن تو نباشد. 4 - هر واجبی که از تو فوت شده است به جای آوری 5 - آن که گوشتی که به حرام در بدن تو روییده آن را با اندوه و حزن و مشقت فراوان ازبین ببری تا به پوست و استخوان بچسبد و گوشت تازه در میان پوست و استخوان بروید. 6- آن که به بدن خود درد و الم طاعت بچشانی به همان اندازه که لذت معصیت را به آن چشانده ای. (نقل از عین الحیات مجلسی (ره))

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) می فرمایند: (خیرالدعا الاستغفار) بهترین دعا آمرزش خواهی است(کافی ج2، ص 504) همچنین حضرت امام رضا(علیه السلام) می فرمایند: (المستغفر من ذنب و یفعله کالمستهزی بربّه) کسی که از گناهی استغفار می کند و باز آن را انجام می دهد، مانند کسی است که پروردگارش را ریشخند کند. (کافی، ج 2، ص 504) امیرمومنان (علیه السلام) می فرمایند: گناهان درد و داروی آن استغفار است و شفای (از گناه) بر این است که (به گناه) بازنگردی. (غررالحکم، ح 1890)

شرایط استغفار

حضرت علی (علیه السلام) شش شرط برای استغفار بیان فرموده‌اند:

1- ندامت و پشیمانی از گذشته.

2- عزم بر این که هرگز آن را تکرار نکنی.

3- حقوقی را که از مردم ضایع کرده‌ای به آنان بازگردانی به طوری که هنگام ملاقات پروردگار حقی از مردم بر تو نباشند.

4- تمام فرایضی را که از تو فوت شده است حق آن را بجا آوری.

5- گوشت‌هایی که بر اثر حرام بر اندامت روئیده است با اندوه بر گناه آب کنی تا چیزی از آن باقی نماند و گوشت تازه به جای آن بروید.

6- به همان اندازه که شیرینی معصیت و گناه را چشیدی زحمت طاعت را نیز بچشی.[ نهج البلاغه، قم، دارالهجره، بی‌تا، ص 549.]

آداب استغفار

1- استغفار هنگام سحر

2- استغفار در شب جمعه

3- اعتراف به لغزش‌ها

4- اقرار به ایمان و اظهار تسلیم در برابر خداوند

5-توجه به ربوبیت خداوند

6-توجه به ولایت مطلق خداوند

7- توسل به انبیا

8- ذکر صفات کمال خداوند هنگام درخواست آمرزش

9- یاد خدا[ ر.ک: هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ فرهنگ قران، قم، بوستان کتاب، 1385ش، ج3، ص 170-171.]

                                                                                                                                         فرآوری : زهرا اجلال

منابع :

سایت حوزه

سایت اندیشه قم

سایت پاسخگو

بیانات حجت الاسلام قرائتی