جمله های بدون فعل

اهداف یادگیری:

آشنایی با جمله های بدون فعل و انواع آن

تمرین جهت کاربردی کردن قواعد

گفتیم فعل اصلی هر جمله مرکز آن جمله است. اکنون در این طرح می گوییم جملاتی در زبان فارسی وجود دارند که ضمن کامل بودن، فاقد فعل هستند. این جملات را جمله های بدون فعل می نامیم و آن ها را در چهار بخش:

• جمله های ندایی،
• جمله های اسمی،
• شبه جمله ها و
• اصوات

بررسی می کنیم.

جمله های ندایی

کلمه ی ندا و منادای پس از آن در مجموع یک جمله ی کامل و مستقل را پدید می آورند که آن را جمله ی ندایی می نامیم:

• آی پسر! درست را بخوان.
• آهای ! به دادم برسید.
• مرد ! در را باز کن.
• ساقیا ! برخیز و در ده جام را.

در این معنا جمله ی ندایی به چهار شکل در زبان فارسی ظاهر می شود:

اول این که جمله ی ندایی شامل هر دو عنصر حرف ندا و منادا می باشد. در این حالت حرف ندا را هسته ی جمله ی ندایی در نظر می گیریم و منادا را متمم آن :

آی ( حرف ندا ) پسر ( جمله ی ندایی )! درست را بخوان!

دوم این که جمله ی ندایی ما شامل فقط حرف ندا باشد. در این حالت حرف ندا را به تنهایی یک جمله ی ندایی مستقل در نظر می گیریم:

آهای ( حرف ندا ) ( جمله ی ندایی محذوف )! به دادم برسید!

سوم این که جمله ی ندایی فقط شامل یک منادا باشد که در این صورت همان منادا را که وجود حرف ندا در آن مستتر است، به عنوان هسته ی جمله ی ندایی در نظر می گیریم:

مرد! ( حرف ندا + منادا ) در را باز کن!

و بالاخره چهارم این که نشانه ی ندا، مخصوصا در فارسی ادبی یا قدیمی، به صورت یک پسوند پس از منادا ظاهر شود که در این حالت هم باز مجموع منادا و پسوند ندایی پس از آن را به عنوان هسته ی جمله ی ندایی در نظر می گیریم:

ساقیا! ( منادا ) برخیز و در ده جام را!

جمله های اسمی

جمله های اسمی به جمله هایی گفته می شود که بر اثر کثرت استعمال یا وجود قرینه های خارجی و موقعیت گوینده ، تقلیل یافته اند و فعلشان که غالبا از افعال ربطی است ، حذف شده است. جمله های اسمی تقریبا همواره از دو بخش فاعل و مسند تشکیل یافته اند و در هر حال وجود فعل در آن ها کاملا محسوس و قابل پیش بینی است:

سیگار کشیدن ممنوع!  سیگار کشیدن ممنوع است!

چشمت روشن  چشمت روشن باد!

شبت خوش  شبت خوش باد!

اینجا تهران، صدای ایران  اینجا تهران است، صدای ایران است!

شبه جمله ها

شبه جمله ها، مانند جمله های اسمی، صورت تقلیل یافته ی یک جمله ی کامل هستند اما تفاوتشان با جمله های اسمی در این است که تنها مرکب از یک جزء می باشند:

سلام  سلام بر تو باد!

آفرین  آفرین بر تو باد!

خیر مقدم  خیرمقدم بر تو باد!

تبریک  تبریک بر تو باد!

شبه جمله ها ممکن است خود یک متمم بگیرند:

 آفرین ( که خوب گفتی )!

حیف ( که موفق نشدی )!

افسوس ( که نیامدی )!

اصوات

صوت نیز مانند جمله های اسمی و شبه جمله ها، سخنی فاقد فعل است که در بردارنده ی مفهومی کامل است، با این تفاوت که جمله های اسمی و شبه جمله ها از کلمات معمولی تشکیل شده اند، یعنی کلماتی که می توانند در جمله های دیگر زبان، با صورت اسم و صفت و قید و غیره به کار روند اما صوت کلمه ی مستقلی به حساب نمی آید و معمولا در هیچ نقش دیگری جز صوت ظاهر نمی شود:

آه!

آخ!

وای!

وه!

صوت هم می تواند مانند شبه جمله یک متمم داشته باشد:

آه ( که چقدر دوستت دارم)!

وه ( که از دست تو به جان آمدم )!

آخ ( که چه حظی کردم )!

تمرین:

نوع جملات بدون فعل زیر را مشخص کنید:

تولدت مبارک!

جمله ی اسمی است، زیرا فقط یک فعل ربطی کم دارد تا تبدیل به جمله ای کامل شود: تولدت مبارک باد.

تبریک!

شبه جمله است زیرا برای تبدیل شدن به یک جمله ی کامل اسنادی علاوه بر فعل ربطی یک مسند هم کم دارد: تبریک بر تو باد.

آقا تبریک!

« آقا تبریک » از دو جمله ی مجزا تشکیل شده است: یک جمله ی ندایی ( آقا ) و یک شبه جمله ( تبریک ).

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: یگانه داودی