هنر مینوسی، تجسمی موزون از زندگی

به نظر چنین می رسد که این مراحل بر اثر برخی رویدادهای باستان شناختی و نیروهای تاریخی به وجود آمده بوده باشند. با این حال، خصلت شاد و شیطنت آمیز و سرشار از حرکات موزون هنر مینوسی ، هیچ سرنخی از این گونه تهدیدها به دست نمی دهد.

نخستین جابه جایی غیر منتظره از این میان در حدود 2000سال پیش از میلاد رخ داد. تا آن تاریخ، در طی دوره ی هزار ساله ی تمدن مینوسیِ آغازین، " کرتی ها" چندان از سطح نوسنگیِ زندگی ِ روستایی فراتر نرفته بودند، هرچند به نظر می رسد درگیر نوعی تجارت خارجی بوده اند که بین ایشان و مصری ها ارتباط برقرار می کرد. سپس آنها نه فقط دستگاه نوشتاری خاص خویش ، بلکه تمدنی شهری پی افکندند و محور آن را چندین کاخ بزرگ قرار دادند. دست کم سه کاخ از آن میان در " کنوسوس" ، "فایستوس" و " مالیا" با شتاب ساخته شدند. از میان این فوران ساختمان سازی در مقیاس بزرگ ، امروزه کمتر چیزی برجای مانده است، زیرا هر سه کاخ در یک زمان یعنی در حدود سال 1700 پیش از میلاد و ظاهرا بر اثر یک زمین لرزه نابود شدند. پس از وقفه ای نه چندان طولانی، ساختمان هایی جدید و حتی بزرگ تر، تدریجا در همان ساختگاه های پیشین سربرآوردند، ولی اینها نیز اندکی بعد یعنی در سال 1450 پیش از میلاد بر اثر زمین لرزه ای دیگر نابود شدند. از آن پس کاخ های فایستوس و مالیا متروکه شدند اما کاخ کنوسوس به دست " موکنایی ها" اشغال شد و به دنبال آن سراسر جزیره به تصرف آن ها در آمد.

بنابراین ، تمدن مینوسی ، گاه شماری پیچیده ای دارد. باستان شناسان ، دوره ی مورد بحث ما را به دوره ی کاخ های کهن شامل دوره ی مینوسی میانه ی 1 و دوره ی مینوسی میانه ی 2 که بر روی هم از سال 2000 پیش از میلاد تا حدود سال 1700 پیش از میلاد دوام آوردند، و دوره ی کاخ های جدید شامل دوره ی مینوسی میانه ی 3 و دوره ی مینوسی پسین 4 و دوره ی مینوسی پسین 1B که در حدود سال 1450 پیش از میلاد خاتمه یافت تقسیم کرده اند. فوران کوه آتش فشانی واقع در جزیره ی " ترا" ( سانتورینی امروزی) در دوره ی کاخ های جدید و در اواخر دوره ی مینوسی پسین 1A به وقوع پیوست. این فوران آسیبی به جزیره ی کرت نرسانید و دوره ی مینوسی پسین 1B را به دنبال آورد که نقطه ی اوج تمدن مینوسی به شمار می رود.

معماری

این کاخ های جدید یگانه منبع اطلاعات ما درباره ی معماری مینوسی به شمار می روند. کاخ معروف به کاخ مینوس، در کنوسوس، بلندپروازانه ترین اقدام مینوسیان بود. محوطه ای وسیع را در بر می گرفت و تعداد اتاقهایش به قدری زیاد بود که در اساطیر یونان به نام " هزار خم مینوتاوروس" به حیاتش ادامه داد. این کاخ با دقت فراوان حفاری و تا حدودی نیز بازسازی شده است. نمی توان شکل ظاهر کاخ را تماما دریافت، اما می توان چنین فرض کرد که نمای بیرونی آن در مقایسه با کاخ های آشوری یا ایرانی ، گیرا و پرعظمت نبوده است. تک تک واحدهای آن تا حدودی کوچک و سقف ها کوتاه هستند، به طوری که حتی بخش هایی از آن که چند طبقه هستند نمی توانسته اند خیلی بلند به نظر آیند.

با این حال رواق ها و نورگیرها و پلکان های متعدد، به احتمال قوی حالتی دلگشا وباز به کاخ می داند. بخشی از فضاهای درونی با انواع دیوارهای سرشار از تزئینات نقاشی ، ظرافت خود را تا امروز از دست نداده اند. ساختمان اصلی کاخ مینوسی تماما از سنگهای عالی ساخته شده اند اما ستون ها همیشه از چوب بوده اند. با آنکه هیچ یک از ستون ها باقی نمانده اند شکل خاص آنها را می توان از روی نقاشی های باقی مانده ، بازسازی کرد.

نکته ی جالب دیگر در باب معماری مینوسی آن است که فرمانرویان ایشان از جنگاوران نبوده اند. در هیچ نقطه ای از جزیره، استحکامات نظامی ساخته نشده بوده است. ایشان بر خلاف پادشاهان مصر، از تقدس خدای گونه نیز برخوردار نبوده اند و در هیچ جا حتی اشاره ای دال بر این موضوع دیده نمی شود.

به احتمال قریب به یقین در این سرزمین مراسم مذهبی در فضاهای باز و یا زیارتگاه های واقع در اطراف ساختمانهایی بر گزار می شده که تشابهی با معبد دارند و به صورت نمازخانه های کوچک تعبیه شده اند.

مهمترین اتاق در داخل کاخ، " مگارون" (تالار) یا بنای مستطیلی شکل ستوندار بود. این تالار دراز معمولا یک آتشدان در وسط و سقفی بر روی 4 ستون داشت. راه ورود به آن از یک هشتی ورودی سر پوشیده و یک دهلیز می گذشت. وجود تعداد زیادی انباری، کارگاه و دفتر کار در کاخ کنوسوس حکایت از آن دارد که این کاخ نه فقط محلی برای زندگی و اقامت بلکه مرکز بزرگ فعالیت های بازرگانی و ادارای نیز بوده است.

پیکرتراشی

زندگی مذهبی کرت مینوسی، برچند مکان مقدس مانند غارها یا بیشه ها متکی بود. خدا یا خدایان اصلی آن ماده بود و با الهه های مادر و باروری که پیش از این دیده ایم قرابت داشت. به دلیل عدم وجود معبد بزرگ، بدیهی است که مجسمه الهه ی بزرگ نیز از این تمدن بدست نیامده است. چند تندیسک از تمدن مینوسی و از کنوسوس بدست آمده و متعلق به حدود سال 1650 ق.م است و احتمالا الهه مذکور را نمایش می دهند، هرچند که البسه شان حال و هوایی دنیوی و زیبا به بدن تندیسک ها می بخشد. یک از آنها الهه ای را با یک مار در هر دست و سر آذینی ای که موجودی گربه سان بر آن نشسته است نشان می دهد . مارها در بسیاری از مذاهب باستانی با خدایان زمینی و باروری مردان ارتباط دارند .

نقاشی

همانطور که گفته شد از هنر نقاشی در تزیین دیوار کاخ ها استفاده شده است. متاسفانه از این نقاشی ها جز چند تکه چیزی بر جای نمانده است، به طوزی که ندرتاً ممکن است به یک نقاشی کامل برخورد کنیم. نکته ی جالب در مورد این نقاشی ها آن است که در این تصاویر به جای جاودانگی و ماندگاری با نوعی شوق و اشتیاق به حرکت موزون مواجه می شویم و خود اشکال نیز از نوعی حالت غریب بی وزنی برخوردارند. این شکل ها در حال شناوری یا تاب خوردن در دنیای رها از نیروی جاذبه به نظر می رسند، به طوری که گویی صحنه ی مذکور در زیر آب رخ داده اند.

این روح حتی در پرده ی " دیوارنگاره ی گاوبازی" یعنی بزرگ ترین و پرتحرک ترین دیوارنگاره ی مینوسی که تا کنون کشف شده است، احساس می شود. آنچه در اینجا می بینید، نه یک صحنه ی گاوبازی بلکه یک بازی آیینی است که در آن بازیگرها بر پشت گاو، پشتک وارو می زنند. دو تا از کشاورزان کمرباریک دختر هستند و از طریق پوست روشن تر بدن شان از پسرک متایز می شوند. تردیدی نیست که در حیات مذهبی مینوسیان، گاو موجودی مقدس به شمار می رفت و پشتک وارو زدن بر پشت گاو نیز جایگاهی مهم در آن داشت. صحنه هایی چون این، هنوز هم در افسانه ی یونانی مربوط به قربانی کردن پسران و دختران برای " مینوتاوروس" (موجودی نیمه جانور نیمه انسان) بازتاب می یابند. این سه پیکره مراحل مختلف یک عمل را نشان می دهند. اما اگر بکوشیم این دیوارنگاره را به عنوان چیزی که واقعا در حین اجرای این آیین رخ می داده خوانش کنیم، آنرا به طرز غریبی گنگ خواهیم یافت. این همه بدان معنی نیست که هنرمند مینوسی دارای مهارت لازم نبوده است. بلکه حرکت روان ، موزون و بی تلاش در نظر وی بیش از دقت در بیان واقعیات یا قدرت نمایش اهمیت داشته است. در این نقاشی عنصر آیین به صورت کمال مطلوب در می آید و بر جنبه آهنگین و شادی آفرین آن تا جایی تاکید می شود که اجراکنندگان آیین مذکور همانند دلفین هایی به نظر می رسند که در دریا به جست و خیز پرداخته اند.

پی نوشت:

* در ارتباط با تمدن اژه این مقاله را مطالعه نمایید:

هنر اژه ای

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

تاریخ هنر جهان جنسن/ ترجمه فرامرزی/ انتشارات مازیار