تبیان، دستیار زندگی
این مقاله به سیر تحول هنر خط در ثبت اسناد تاریخی ایرانی پرداخته و سپس به تشریح تزیینات، خطوط و مطالب مندرج در اسناد ازدواج 200 سال پیش می پردازد. اسناد و قباله هایی که امروزه به صورت برگه هایی تاریخی و هنرمندانه در آمده اند و در موزه ها جای دارند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اسناد ازدواج کهن، اسنادی هنری


این مقاله به سیر تحول هنر خط در ثبت اسناد تاریخی ایرانی پرداخته و سپس به تشریح تزیینات، خطوط و مطالب مندرج در اسناد ازدواج 200 سال پیش می پردازد. اسناد و قباله هایی که امروزه به صورت برگه هایی تاریخی و هنرمندانه در آمده اند و در موزه ها جای دارند.

اسناد ازدواج کهن، اسنادی هنری

کهن ترین اسناد باقیمانده از دنیای کهن الواح گلی و مهرهای استوانه ایی دوره ایلام و هخامنشی است که در واقع فرامین مالی یا حواله هستند که به خط میخی یا پروتو ایلامی نوشته شده اند این الواح بیشتر جنبه مکاتبات اداری و بین المللی داشتند و بعدها به خط و زبان آرامی بر پوست و پاپیروس نوشته شد که در حال حاضر چیزی از آن باقی نمانده است اما در دوره اشکانی بیش از2500 سند بصورت حسابهای تجاری و معاملات از شهر نیسا پایتخت اشکانیان بدست آمد همچنین در دوره ساسانیان برای ثبت سروده های اوستا مدارکی ساخته شد که به خط پهلوی و با 7 شکل خط بود به نام های داد دبیره ، شهر هماره دبیره ،کده هماره دبیره ، گنج هماره دبیره ، آهور هماره دبیره ،آتشان هماره دبیره ، روانکان هماره دبیره، که بعدها با ورود دین اسلام به ایران خطهای رایج بنام های طومار ،جلیل ، ثلث، نصف،  در دوره اموی باب شد که فقط قلم دیباج که از خط معقلی استخراج شده است برای نوشتن فرامین به کار رفت که به نام طومار مشهور بود.

با ظهور ابن مقله بیضاوی شیرازی خطوط ششگانه ابداع گردید و هر کدام برای یک نیت نوشتاری کاربرد یافت. در بررسی اسناد و مدارک تاریخی ایران بحث قبالجات و اسناد ازدواج جای خاصی دارد زیرا هنوز قبالجات و اسناد ازدواج های جالبی در برخی روستاها از گذشته باقی مانده که علت آن نبود دفاتر ثبت اسناد در گذشته بوده است. تمام اینگونه اسناد نزد افراد امین و مخفی نگهداری می شد که مطالعه اینگونه اسناد نمایانگر خصوصیات اجتماعی و حتی لغت شناسی است. در نوع تزییناتی که در اطراف این اسناد بکار رفته نیز می توان تامل کرد چراکه با انواع خطوط و نقوش اسلیمی آرایش یافته و در برخی نیز از طلای مذاب برای تزیین استفاده شده است. از موارد هنری دیگر به کار رفته در این اسناد، نوع خط و خوشنویسی این قباله هاست که اصولا با خط خوش، و به دست هنرمندانه یک هنرمند نگارش شده اند.

برای نگارش این گونه اسناد خصوصیاتی در نظر بود مثلا: عقد نامه های بیش از 200 سال به 9 گروه تقسیم شده است مانند شاهزادگان ، مالکین و اغنیا در شهر و روستا ، مالکین درجه دو و خوانین و کدخدایان ، علما و روحانیون ، تجار،  پیشه وران ، دهقانان ، کارمندان لشکری و کشوری ، کارگران و برزگران و چوپانان .هم چنین قباله ها و اسناد ازدواج بر اساس تاریخ شامل قبل از 1200 ه.ق ، قبل از 1250 ه.ق ،قبل از 1300 ه.ق ، قبل از 1350 ه.ق است .

در نوع تزییناتی که در اطراف این اسناد بکار رفته نیز می توان تامل کرد چراکه با انواع خطوط و نقوش اسلیمی آرایش یافته و در برخی نیز از طلای مذاب برای تزیین استفاده شده است. از موارد هنری دیگر به کار رفته در این اسناد، نوع خط و خوشنویسی این قباله هاست که اصولا با خط خوش، و به دست هنرمندانه یک هنرمند نگارش شده اند.

شیوه بررسی این نوع اسناد به این صورت است که محتوای آن از نظر دینی ،ذکر آیات ، احادیث و روایات ، آداب و رسوم طبقات و مسائل حقوقی قابل بررسی می باشد مثلا: شرط عقد و تعهد طرفین و حتی تعیین محل اسکان زن و عهده گرفتن مخارج یکی از خویشان زن و حتی حق طلاق برای زن در برخی از عقدنامه های تاریخی دیده می شود. هم چنین اختلاف طبقاتی و امتیازهای افراد هم در این اسناد قابل پیگیری است، چون در برخی از اسناد ازدواج آمده اگر جوانی هنگام ازدواج استقلال مالی ندارد والدینش باید مبلغی پول یا ملک یا خانه یا باغ یا احشام را به پسر خود صلح کند تا جوان آن را مهریه همسر کند تا با موازین شرعی تطبیق داشته باشد و طبق شرع هم مهریه برای زن عند المطالبه بود .

همچنین جنبه های دینی در این عقود دیده می شود و جنبه های اخلاقی و اجتماعی جالبی هم در این اسناد نوشته می شد. از جنبه های حقوقی که در بیشتر اسناد ازدواج بود شروط عقد و آزادی زوجین با کلمه مختاره در ارتباط با زوجه است که حاکی از احترام به زن بود همچنین برخی از شروط دوشیزه یا بیوه هم دیده می شود. رشد جسمی و عقلی مانند درج کلمه بالغه ، عاقله ،رشیده و باکره در این اسناد آمده است .

اسناد ازدواج کهن، اسنادی هنری

در برخی اسناد آمده که زوجین ضمن عقد شرط و تعهد کردند که در نمونه ایی آمده "زوجه از زوج تعهد گرفته مبنی بر اینکه زن حق دارد به وکالت از شوهر اگر از او بد رفتاری ببیند از سوی او طلاق بگیرد" یا شوهر تعهد دارد "خواهر زن خود را به مدت 8 سال خرج دهد."

جنبه اقتصادی در این اسناد با ذکر اسامی مانند وسایل اربعه که شامل جهیزیه است آمده و در برخی از مهریه ها مقدار بسیار بالا است مانند 1000 تومان وجه رایج خزانه عامره نصف روپیه عددی پانصد ی دینار ی سیزده نخودی وزن ، یک جلد قرآن ، یک نفر غلام حبشی ، یک نفر جاریه ، مهریه طلا ،نقره ، پول ،زمین ، خانه ، باغ ،احشام ، در تمام ازدواج ها به کار رفته است. در قباله روز عقد و کنیز همراه زوجه هم قید می شد. در بیشتر این اسناد مهر شهود به تامین اعتبار و بنا به تشخص اجتماعی افراد از بالا تا پائین مهمور می شد و عناوین مختلف مانند خان ،آیت اله ، مشهدی ،میرزا، کربلایی و حاجی در این اسناد بکار می رفت .

روز ازدواج بیشتر ایام مذهبی و مبارک بود و یک نمونه ازدواج در ماه محرم یا صفر دیده نشده است. در بیشتر اسناد ازدواج نامی از پیوندهای فامیلی نیامده که شاید علت آن این بود که پیوند فامیلی یک سنت بود که نیازی به درج قباله نداشته است .

در موزه میرعماد یک نمونه سند ازدواج وجود دارد که به صورت طوماری بر کاغذ دست ساز نوشته شده و با طلا تذهیب شده است. خط به صورت بندی با قلم رقاع نگارش شده و مربوط به قرن 13 ه.ق است در این عقد نامه بسیاری از توضیحات بالا لحاظ شده است این اثر در طبقه اول موزه میرعماد نگهداری می شود و علاقمندان می توانند جهت رویت این سند تاریخی به موزه میرعماد واقع در موزه سعدآباد مراجعه کنند.

بخش هنری تبیان


منبع:

موزه سعدآباد