عمل از روی عادت ارزش اخلاقی ندارد

صحت عبادت مشروط به نیّت است كه بدون آن عمل باطل خواهد بود و چون نیّت دارای درجاتی است، خود صحت هم مراتب دارد.

معیار ارزش گذاری کارهای عبادی چیست؟

نیّت، روح هر عبادتی محسوب می شود و ارزش عبادت، ارتباط تمام و کامل به نیّت انسان دارد.

آنچه به عمل انسان ارزش انسانی و الهی می دهد، پیوند آن عمل با خداوند و انگیزه الهی و نیت داشتن است. اگر فرض كنیم كه تمامى مردم سپاسگزار و قدردان كار شما گردند و به آن ارج نهند و هر قدر كه آنان سپاسگزارى كنند، اینها همه زوال پذیر و نابود شدنى است. اگر این جهان خدایى دارد كه ازلى و ابدى است و همه اعمال در نظر اوست و اوست كه «یَعْلَمُ اَلسِّرَّ وَ أَخْفى‏ یَعْلَمُ خائِنَةَ اَلْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی اَلصُّدُورُ» سر، و مخفى‏تر از سر را مى‏داند؛ حركت چشمها و آنچه را كه قلبها پنهان كرده مى‏داند؛ چرا آدمى با او معامله نكند و سرمایه عمل را كه بالاترین ارزش آورى انسان است، در نزد او ذخیره ننماید؟

چرا بنا را بر پایه‏اى استوار و خلل ناپذیر بنا نكنیم؟ چرا براى خداوند كار نكنیم و تنها او را طرف حساب خود قرار ندهیم كه نه ناسپاس است و نه بى‌اطلاع و نه ناتوان از پاداش و جزا؟ کاری که از روی عادت است هر چند ذاتا کار خوبی باشد، به دلیل نیت نداشتن و در راستای قرب الهی انجام نشدن از ارزش اخلاقی و سازنده برخوردار نیست. شما سعی کنید نیت و هدف زندگی خودتان را در راستای کسب رضایت و محبت الهی معین سازید و همه کارهای خود را در این راستا و با نیت انجام دهید تا سعادتمند گردید.

از دیدگاه اسلام هدف زندگی انسان قرب الی الله است و این حقیقت است كه كل زندگی انسان را توجیه می كند و آدمی را به سرمنزل مقصود و هدف خلقتی خود می رساند و كمال و سعادت او را تامین می كند.

اگر كسی نیت داشته باشد و تمام كارهای عبادی و غیر عبادی خود را با نیت نزدیك شدن به خداوند انجام دهد، تمام زندگی اش در راستای یك هدف و آن لقای الاهی و وصول به محبوب عالم سامان دهی می شود و از این طریق به تمامی آرزوهای انسانی و الهی خود خواهد رسید و در غیر این صورت تمام زندگی او از مسیر صحیح خود خارج خواهد شد و به گمراهی و هلاكت خواهد افتاد.

با این تعریف اكنون معلوم می شود كه چرا در روایات اسلامی گفته شده است كه نیّت جان عمل است. اینكه می گویند در هنگام عبادت نیّت كنید، به این معنا نیست كه مثلاً هنگام خواندن نماز انسان در ذهن خود ترسیم كند كه چهار ركعت نماز ظهر بجا می آورم «قربه إلی الله». بلكه نیت؛ یعنی قصد؛ یعنی مقصد داشتن، هدف داشتن و در اصطلاح دین نیت به این معنی است كه انسان در عبادتش قصد كند كه به رنگ خدا در آید ، با پرستش هستی به شكل آن در آید و مظهر وجود و اسماء و صفات آن شود و به خدای متعال نزدیك گردد. نیّت، انبعاث و پرش روح است. انبعاث روحی است كه به سمت خدا پرواز می‎كند؛ همان نیتی كه از عمل برتر است. از این رو گفته اند خدای سبحان را با نیّتهای صادق مسئلت كنید.

به خصوص در زمینه زندگی عرفانی و عبادت خداوند یکی از مسایل بسیار مهم ، مساله «نیت» است. «نیت» روح هر عبادتی به شمار می آید و ارزش عبادت، ارتباط تام و تمام به نیت انسان دارد. اگر نیت عبادت درست نباشد، آن عبادت هرچه هم حجم آن زیاد باشد، کمترین فایده را برای انسان نخواهد داشت.

ما در کارهای عادی و روزمره زندگی خود نیز برای نیت ارزش زیادی قایلیم و به کارهایی ارزش و بها می دهیم که از انگیزه صحیحی برخوردار باشند. برای مثال، اگر دوستی به هنگام احوالپرسی با ما، الفاظی از قبیل: «فدایت شوم، دوستت دارم، قربانت گردم، دلتنگت بودم و ...» را به کار ببرد و ما بدانیم که این حرفها واقعاً از روی محبت و صمیمیت اظهار می شود، این اظهار ارادت او برای ما بسیار ارزشمند است و البته محبت و ارادت ما هم به او زیاد می شود.

اما اگر بدانیم این حرفها را به منظور فریب دادنمان می زند و نیرنگی است برای آنکه از ما استفاده ای ببرد، هیچ ترزشی برای این اظهار ارادت ظاهری او قایل نمی شویم، بلکه هرچه بیشتر این رفتار را تکرار کند، انزجار ما از او بیشتر می شود. ظاهر هر دو کار یکی است، ولی این نیت است که باعث تفاوت آشکار در قضاوت ما می شود. اگر کسی نسبت به ما حرکاتی را که ظاهرش احترام و تعظیم است انجام دهد، ولی بدانیم نیت او از انجام آنها مسخره کردن است، نسبت به او چه حالتی پیدا می کنیم؟ نه تنها آن را ارزش نمی دانیم، که ضد ارزش قلمداد می کنیم. بنابراین، این یک قاعده کلی است که افراد عاقل برای ارزش یابی برخی از کارها، به ظاهر آن نگاه نمی کنند، بلکه دقت می کنند که با چه نیتی انجام شده است.

نیّت جان عمل است

اینكه می‏گویند در هنگام عبادت نیّت كنید، به این معنا نیست كه مثلاً هنگام خواندن نماز انسان در ذهن خود ترسیم كند كه چهار ركعت نماز ظهر بجا می‏آورم «قربه إلی الله». بلكه نیت؛ یعنی قصد؛ یعنی مقصد داشتن، هدف داشتن و در اصطلاح دین نیت به این معنی است كه انسان در عبادتش قصد كند كه به رنگ خدا در آید ، با پرستش هستی به شكل آن در آید و مظهر وجود و اسماء و صفات آن شود و به خدای متعال نزدیك گردد.

ما در درجه اول با نیت به خدا نزدیک می شویم و در درجه بعد با عمل. نیّت، انبعاث و پرش روح است. انبعاث روحی است كه به سمت خدا پرواز می‎كند؛ همان نیتی كه از عمل برتر است. از این رو گفته‏اند خدای سبحان را با نیّت های صادق مسئلت كنید.

صحت عبادت مشروط به نیّت است كه بدون آن عمل باطل خواهد بود و چون نیّت دارای درجاتی است، خود صحت هم مراتب دارد.

از آن جا كه مواقف مهم روز قیامت عبارت است از آتش، بهشت و رضوان و از طرفی نفس انسان دارای سه حالت شهوت، غضب و عقل كمال طلب است، لذا عبادت هم سه قسم و عبادت‏كنندگان به سه گروه تقسیم می‏شوند:

گروهی خدای سبحان را به جهت ترس از جهنم و آتش عبادت می‏كنند كه این عبادت بردگان است.

گروه دیگر، خدا را برای رسیدن به بهشت و نعمتهای آن عبادت می‏كنند؛ این عبادت بازرگانان و تجّار است.

و گروه سوم خدا را فقط برای محبت و دوستی نسبت به آن ذات متعالی عبادت می‏كنند؛ این بالاترین مرتبه عبادت است كه از آن به عبادت احرار تعبیر شده است. (نهج البلاغه، حكمت 237) همه این عبادتها صحیح است؛ ولی مراتب ثواب و پاداش آن یكسان نیست.

پس نیت كه همان قصد قربت است، جان و روح عمل بوده و از خود عمل بالاتر و مهمتر است؛ چون حیات و زندگی عمل به نیت بستگی دارد. و پاداش اعمال، براساس نوع نیت و قصد انسان، مراتبی گوناگون دارد.(آیة الله جوادی آملی، حكمت عبادات)

                                                                                                                                         فرآوری : زهرا اجلال

منابع: آیت الله مصباح یزدی/ فصلنامه معرفت شماره 48

افکار نیوز