طاق بستان

معرفی محوطه های باستان شناختی استان کرمانشاه

محوطه تاریخی طاق بستان، در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه شهر کرمانشاه قرار دارد. در این محوطه، آثاری از دوره ساسانی شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی به نام های ایوان کوچک و بزرگ وجود دارد. ایوان کوچک در سمت چپ سنگ نگاره اردشیر دوم و ایوان بزرگ در سمت چپ ایوان کوچک دیده می شود.

سیاحان، مورخین وجغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند. ابن فقیه و ابن رسته این مکان را «شبدیز» و یاقوت حموی آن را «قصر شیرین» نامیده است. همچنین حمدالله مستوفی آن را «طاق بسطام» و عده ای دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده اند. اهای محل نیز این محوطه را با نام «طاق وسان» و «طاق بسان» می شناسند؛ زیرا «سان» در لفظ محلی به معنی سنگ است و «طاق وسان» یعنی طاقی که در سنگ کنده شده است. امروزه نیز د راکثر محافل ایران شناسی، از این مکان با نام «طاق بستان» یاد می شود. سنگ نگاره های این محوطه عبارتند از:

سنگ نگاره اردشیر دوم:

در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم (383-379م) نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد. در این مجلس، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ در مرکز نقش شده، دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته و با دست راست در حال گرفتن حلقه روبان داری از اهورا مزدا است. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه های ریخته است. او گوشواره، گردن بند و دست بند به بر دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدوری است و گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن بند او یک ردیف مروارید درشت دارد.

شاه تاجی بر سر دارد؛ قسمت پایین آن به صورت نوار ساده و قسمت بالای آن به شکل کوریمبوس است و بخش انبوهی از موهای سر او در این قسمت قرار دارد و با دو رشته روبان بسته شده است. همچنین روبانی از پشت تاج او آویزان است. لباس او پیراهن چین داری تا روی زانو است و قسمت پایین آن مدور می باشد. شلوار بلند و چین دار او به وسیله نوار روبان به کف پا بسته شده است. کمربند او باریک و با مروارید تزیین شده و در قسمت جلو پاپیونی به آن آویزان است. در قسمت پایین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته و شمشیری به آن آویخته است.

در سمت راست شاه، پیکر اهورا مزدا به حالت ایستاده با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده، دست چپ را به کمر زده و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. او صورتی کشیده و ریش بلندی دارد. موهای سرش مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها ریخته است. اهورا مزدا گوشواره ای بر گوش و گردن بندی بر گردن دارد. تاج اهورا مزدا از نوع تاج های کنگره دار است. پایه تاج با یک ردیف مروارید تزیین شده و در بالا تاج نیز بخشی از موهای سر به صورت انبوه و بدون پوشش رها شده است. پیراهن چین دار تا روی زانو شلواری چین دار - شبیه به شلوار شاه - بر تن دارد. کمربند او نیز شبیه به کمربند اردشیر دوم است.

در سمت چپ نقش اردشیر دوم، پیرک ایزد مهر که بر روی گل نیلوفر بزرگی ایستاده، با صورت و بدنی سه رخ نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت او آسیب دیده و تنها مشخص است که ریشی کوتاه و مجعد دارد. جزییات تاج او نیز از بین رفته و تنها روبان هایی که از پشت تاج آویزان است، دیده می شود. در بالای سر وی، هاله ای از نور دیده می شود. در دست های او دسته ای از شاخ های نباتی مخصوص مراسم مذهبی «برسم»، قرار دارد. لباس ایزد مهر شبیه لباس اهورا مزدا است.

در زیر پای اهورا مزدا و اردشیر دوم، پیکر دشمن شکست خورده ای نقش شده که متأسفانه بخش زیادی از آن از بین رفته است. جزییات صورت او نیز آسیب دیده، ریش او ساده و با خطوط مواج عمودی نشان داده شده است. موهای سر او نیز ساده است. تاج او به شکل سربندی است که با سه ردیف مروارید و پلاک مدوری در مرکز، تزیین شده است. این شخص گردن بندی شامل یک ردیف مهره های مدور بر گردن دارد. لباس او پیراهن بلندی تا قوزک پا است. این شخص چکمه های ساق کوتاه پوشیده و شمشیری به کمر بسته است. برخی از محققین این پیکره را متعلق به یکی از شاهان شکست خورده «کوشان» می دانند. ولی امروزه بسیاری از محققین این نقش را به «جولیانوس» امپراتور روم نسبت می دهند که در سال 362 م به دست اردشیر دوم کشته شد.

ایوان کوچک:

این ایوان فضای مستطیل شکل به عرض 96/5 متر، عمق 80/3 متر و ارتفاع 30/5 متر است. در دو طرف ورودی آن، دو جرز چهارگوش به پهنای نه سانتیمتر بلندی 37/2 متر دیده می شود. در بالای این جرزها، طاقی با قوس نیم دایره ای قرار دارد که ده سانتیمتر از سطح داخلی جرزها عقب تر است. دیوار انتهای این ایوان به دو بخش تقسیم شده است: در بخش فوقانی، طاقچه ای به عمق سی سانتیمتر و بلندی 93/2 متر ایجاد شده است. در داخل این طاقچه، پیکره های شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم همراه با کتیبه هایی به خط پهلوی و به زبان فارسی میانه حجاری شده است.

در این مجلس هر دو شخصیت به حالت ایستاده با صورتی نیم رخ و بدنی تمام رخ نقش شده اند. هر دو، دست راست را بر قضیه شمشیر و دست چپ را بر قسمت فوقانی غلاف قرار داده اند. شاپور دوم، دارای چشمانی درشت، ابروانی کمانی و ریش بلندی است که انتهای آن در حلقه ای فرو رفته است. موهای سر او مجعد و به صورت انبوه بر روی شانه ها ریخته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار است و پایه آن با مروارید تزیین شده و در بالای آن نیز گوی بزرگی قرار دارد. از پشت آن نیز روبان بلندی آویزان است. شاپور دوم گوشواره ای بر گوش و گردن بندی با یک ردیف دانه های مروارید درشت در گردن دارد. لباس او پیراهن چین داری است که تا روی زانو ادامه دارد و در قسمت پایین مدور است. کمربندی به کمر بسته، در قمست جلو پاپیونی به آن آویخته است. همچنین شلوار بلند و چین داری به تن دارد.

پیکره شاپور سوم نیز شبیه پیکره پدر او است. تنها تفاوت این پیکره ها در شکل تاج آنها است. متأسفانه جزییات تاج شاپور سوم از بین رفته است. بر اساس سنگ نوشته های این مجموعه، می توان هویت واقعی آنها را شناسایی کرد. سنگ نوشته مربوط به شاپور دوم دارای نه سطر و ترجمه آن چنین است:

«این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نره شاه شاهان».

سنگ نوشته مربوط به شاهپور سوم دارای سیزده سطر و ترجمه آن چنین است:

«این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزادپرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز شاهنشاه».

ایوان بزرگ:

مهم ترین اثر در طاق بستان، ایوان بزرگ است. این ایوان فضای مستطیل شکلی به عرض 85/7 متر، عمق 65/7 متر و ارتفاع 90/11 متر است. در دو طرف ورودی این ایوان، دو جرز چهارگوش به ارتفاع 27/4 متر ایجاد شده است. پهنای جرز سمت راست 41/1 متر و پهنای جرز سمت چپ 46/1 متر است. بر روی این جرزها، طاقی با قوس نعل اسبی قرار دارد که بیست و چهار سانتیمتر از سطح داخلی جرزها عقب رفته و رفی را ایجاد کرده است. ارتفاع این طاق از کف ایوان تا لبه قوس در قسمت جلو 80/8 متر و در قسمت عقب ایوان 25/9 متر است. قوس طاق نیز در قسمت جلو ایوان بازتر از قوس انتهای ایوان است؛ در قسمت جلو به شکل نیم دایره و در قسمت عقب به شکل نیم بیضی است. بر روی لبه بام ایوان، هفت جان پناه چهار پله ای. هر کدام به ارتفاع 129 سانتیمتر با زاویه قایم وجود دارد. در انتهای ایوان، سکویی دیده می شود. بر روی این سکو دو نیم ستون حجاری شده است. این نیم ستون ها بدون پایه ستون و شامل ساقه ستون و سرستون است. سرستون این نیم ستون ها به شکل هرم مربع القایده معکوسی – تقلیدی از سرستون های بیزانسی – است.

دیوارهای داخلی ایوان بزرگ دارای دو بخش است و هر بخش استادانه تزیین شده و هنوز تمام تزیینات آن بر جای مانده است:

تزیینات نمای ایوان بزرگ:

جرزهای دو طرف مدخل ورودی ایوان با نقش یک درخت تخیلی و قوس ایوان با دو ردیف نقوش گیاهی تزیین شده است: ردیف پایین گل های سه برگی دارد که انتهای آنها به هم وصل شده است. در مرکز قوس ایوان، هلالی نقش شده که به آن دو رشته روبان آویزان است. در لچکی های ایوان نیز نقش دو الهه بال دار(نیکه) دیده می شود. هر کدام از این الهه ها در یک حلقه روبان دار و در دست دیگر، جامی پر از مروارید دارند.

تزیینات انتهای ایوان:

دیوار انتهای ایوان به دو بخش تقسیم شده است. در بالا صحنه تاج ستانی شاه ساسانی و در پایین یک سوارکار نقش شده است:

صحنه تاج ستانی:

در صحنه تاج ستانی، پادشاه ساسانی با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ بر روی سکویی ایستاده است. دست چپ را بر روی قبضه شمشیر گذاشته دست راست را به طرف اهورا مزدا دراز کرده است. جزییات صورت شاه آسیب دیده ولی با توجه به آن چه که باقی مانده است، صورتی فربه، گونه هایی گوشتالو، چشم هایی درشت و ابروهایی برجسته دارد. ریش او به وسیله خطوط مواج عمودی نشان داده شده است.

موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه ها ریخته است. این شخص گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد؛ گوشواره به شکل حلقه مدوری است و گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن بند از دو ردیف مروارید شکل گرفته و در مرکز آن سه دانه درشت مروارید آویزان است.

شاه تاج کنگره داری بر سر دارد؛ پایه آن با دو رشته مروارد و لاک های مربع شکل تزیین شده است. در جلوی تاج، هلالی قرار دارد. بر فراز تاج، دو بال عقاب دیده می شود که نوک آنها به طرف داخل خم شده است. در حد فاصل این دو بال، میله عمودی وجود دارد و بر روی آن یک هلال به چشم می خورد. در داخل هلال نیز گوی بزرگی قرار دارد.

این شخص پیراهن مروارید دوزی شده ای پوشیده است. در قسمت بالا تنه، بر روی پیراهن تسمه هایی شامل سه ردیف مهره های مروارید و پلاک های مستطیل شکل بسته شده است. کمربند او پهن و با چهار ردیف دانه های مروارید تزیین شده است. در پایین کمربند، حمایلی جواهر نشان بسته و شمشیری در جلو به آن آویزان است.

در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا ایستاده بر سکویی با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند. اهورا مزدا درای صورتی کشیده و ریشی بلند و مخروطی است. موهای انبوه و مجعد او بر روی شانه هایش ریخته است . او گوشواره و گردن بندی - شبیه به گوشواره و گردن بند شاه – دارد. تاج او کنگره دار و پایه آن با دو رشته مراورید و پلاک های مربع شکل تزین شده است. موهای انبوه او بدون پوشش رها شده و پیراهن مرواریددوزی شده ای بر تن دارد و روی آن شنل جلو بازی پوشیده است.

در سمت چپ شاه، پیکره آناهیتا با صورت و بدنی تمام رخ، ایستاده بر سکویی نقش شده است. در دست چپ سبوی آب و در دست راست حلقه روبان داری را که به طرف شاه دراز کرده است، دیده می شود. او صورتی گرد و چانه ای کوتاه دارد. بخشی از موهای سر او به صورت گیسوی بافته و بخشی دیگر به صورت انبوه دیده می شود.

آناهیتا گوشواره ای بر گوش و گردن بندی در گردن دارد. گوشواره او به شکل حلقه مدور و گوی کوچکی به آن آویزان است و گردن بندش شامل دو ردیف مروارید است. تاج او از دو بخش تشکیل شده است؛ در قسمت پایه به وسیله دو رشته مروارید و پلاک های مربع شکل تزین و در بخش فوقانی با ردیفی از پالمت های شش لبه ای و پاپیون و روبان بسته شده است. این شخص پیراهن چین دار مروارید دوزی شده ای بر تن دارد و بر روی آن شنل جلو باز بلندی پوشیده است. حاشیه این شنل با دو ردیف دانه های مروارید و قسمت های دیگر آن به وسیله گل های رز تزیین شده است.

نقش سوارکار:

در بخش پایی دیوار انتهای ایوان، نقش یک مرد با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی حجاری شده است. این شخص کلاه خودی بر سر دارد که تمام صورت و گردن او را به جز چشم ها پوشانده است. بر روی کلاه خود تاجی قرار دارد. بر روی پایه این تاج، نواری با دو ردیف دانه های مروارید دیده می شود. این نوار در پشت سر به وسیله پاپیونی بسته شده است. حاشیه بالایی تاج شیارهای عمودی دارد. در بالای تاج، موها به صورت انبوه و بدون پوشش رها و به وسیله یک پاپیون و دو روبان بسته شده است.

این شخص پیراهن بلندی با نقش مرغ و ارغن بر تن دارد. بر روی پیراهن، زره ای زنجیر باف پوشیده که تا روی زانو آمده و کمربندی با طرح های دایره ای شکل به کمر دارد. در پایین کمربند، حمایلی با طرح های هندسی به شکل لوزی و دایره دیده می شود و تیردانی نیز به آن آویزان است.

این شخص نیزه بلندی در دست دارد و سپر مدوری برای دفاع در پیش رو گرفته است. صورت و سینه اسب نیز با زره ای تیغه ای پوشیده شده است. بر روی این زده نیز منگوله هایی دیده می شود. بر روی کپل اسب منگوله ای آویزان است و بر روی آن نقش انسان سه سر مشاهده می شود.

بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی هم چون این فقیه، ابن رسته، ابودل، مسعودی و یاقوت حموی نقش سوار را خسرو پرویز و اسب را شبدیز معرفی کرده اند.

دیوارهای جانبی ایوان:

دیوارهای جانبی ایوان بزرگ صحنه شکار شاهی را نشان می دهد. در دیوار سمت راست، صحنه شکار گوزن و در دیوار سمت چپ صحنه شکار گراز نقش شده است:

صحنه شکار گوزن:

این صحنه در قابی به طول 80/5 متر و عرض 90/3 متر حجاری شده است. در این صحنه، سه ردیف فیل بان گوزن ها را از طریق دروازه ای که در سمت راست حصار تعبیه شده است، به داخل شکارگاه رم می دهند. این گوزن ها به دنبال چند گوزن دست آموز که روبانی در گردن دارند، در حال فرار هستند. در درون شکارگاه، شاه در سه قم نمایش داده شده است: در قسمت بالا، سوار بر اسب آماده شکار است. او شمشیری مرصع به کمر آویخته و کمانی بر گردن دارد. در پشت سر او زنی دیده می شود که چتری در بالای سرشاه گرفته است. در پشت سرشاه، سه ردیف زن نقش شده است: دو ردیف اول به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم نیز در حال نواختن آلات موسیقی هستند.

در مقابل شاه عده ای از رامشگران بر روی سکویی نشسته اند. برخی از این رامشگران در حال کف زدن و برخی در حال نواختن چنگ هستند. در مقابل رامشگران، چهار نعل به دنبال گوزن ها می تازد. در پشت سر او نیز شش اسب سوار در حال تاخت هستند.

در پایین این صحنه، شاه کمان را بر گردن انداخته است. این مجلس نشان می دهد که شکار پایان یافته است. در سمت چپ حصار، چند نفر شتر سوار، گوزن های کشته را حمل می کنند.

صحنه شکارگزار:

این صحنه در قابی به طول 70/5 متر و عرض 13/4 متر حجاری شده است. در سمت چپ این قاب، دوازده فی که روی هر یک دو نفر سوار شده اند، در پنج ردیف عمودی نقش شده است. این فیل بانان در حال رم دادن گرازها از مخفی گاه باتلاقی خود به درون نیزارها هستند. در قمست بالای صحنه شکار، قایق پارویی دیده می شود و در داخل آن پنج نفر در حال کف زدن هستند. همچنین دو پارو زدن در داخل این قایق دیده می شوند.

در مرکز صحنه، شاه در داخل قایقی ایستاده است و در اطراف او نوازندگان زن قرار دارند. شاه با تیر و کمان در حال تیراندازی به دو گرازی است که به سوی او جهیده اند. در داخل این قایق، چهار نفر دیده می شوند. نفر اول و پنجم، پاروزن و نفر دوم خدمه شاه است و تیری در دست دارد. نفر چهارم نیز چنگ نوازی در حال نواختن چنگ است. در اطراف این قایق، پرندگان و ماهیان در میان گیاهان آبزی در حرکت هستند. در پشت قایق شاه، قایق دیگری که در آن چهار نوازنده زن در حال نواختن چنگ هستند، دیده می شود.

در سمت راست قاب، صحنه پایان شکار نشان داده شده است: در این صحنه شاه در داخل قایقی ایستاده و کمانی باز را به نشانه خاتمه شکار در دست چپ گرفته است. برخلاف صحنه قبل، در کمر شاه شمشیری دیده نمی شود. بر دور سر او هاله ای قرار دارد. در پشت این قایق، قایق دیگری دیده می شود که زنان نوازنده بر روی آن در حال نواختن چنگ هستند.

در پایین این صحنه، نقش پنج فیل سوار در حا ل جمع آوری گرازهای شکار شده، دیده می شود. عمل جمع آوری گرازها، به وسیله خرطوم فیل صورت می گیرد و خدمه فیل ها با گرزهایی که در دست دارند، ضربه آخر را بر گرازها وارد می کنند. در داخل قاب، در قسمت بالا، گرازهای شکار شده بر روی فیل ها نشان داده شده است و در قسمت پایین، گرازها از روی فیل ها بر زمین گذشته شده اند و خدمه در حال قطعه قطعه کردن آنها هستند.

تاریخ گذاری:

در باره زمان ساخت این ایوان در میان محققین سه دیدگاه وجود دارد: اردمان (ERDMANN) ساخت این ایوان را در زمان «پیروز اول» 0459-448 م) می داند. هرتسفلد ساخت آن را به زمان خسرو دوم 0628-590 م) نسبت می دهد و فن گال (VON.GALL) معتقد است این ایوان و نقش های دیوار انتهای آن، در زمان پیروز اول ساخته شدهف ولی صحنه های شکار شاهی در دیوارهای جانبی ایوان متعلق به زمان خسرو دوم است. امروزه در محافل ایران شناسی نظر هرتسلفد طرفداران بیشتری دارد.

سنگ نگاره دوره قاجار

در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجار با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولتشاه بر روی تختی نشسته، صورتی فربه، ریشی بلند و سیبلی تاب دار دارد. تاج او از نوع تاج کنگره دار و شبیه تاج پدرش فتحعلی شاه است. پیراهن چین دار قرمز رنگی به تن دارد. کمربندی به کمر بسته، پایین آن حمایلی دیده می شود. به حمایل او شمشیر و خنجری آویزان است.

در کنار اوشعری از «بسمل» شاعر کرمانشاه در مدح او نگاشته شده است. در این شعر، شاعر کوه طاق بستان را به کوه طور و جمال دولتشاه را به جمال حضرت موسی تشبیه کرده و خسرو پرویز را نیز دربان محمد علی میرزا معرفی کرده است.

در سمت راست او، امام قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، با صورتی سه رخ و بدنی تمام رخ نقش شده است. او دارای ریش کوتاه سیاه رنگی است و تاجه جواهر نشانی بر سر دارد. لباسش پیراهن کشاده بلندی است که متأسفانه رنگ آن از بین رفته است. وی خنجری در کمر بسته و شمشیری در غلاف به سمت چپ آن آویخته است. در سمت چپ محمدعلی میرزا، پسر دیگرش «محد حسین میرزا» نقش شده است. متأسفانه جزییات صورت وی از بین رفته است. تاج او از نوع تاج های کنگره دار و لباسش پیراهن سبز رنگ بلندی است. وی شمشیری در غلاف به حمایلش بسته است.

در جلوی محمد علی میرزا، «آقا غنی» به حالت ایستاده، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده است. تاج او مخروطی شکلف لباسش بلند و قرمز رنگ و به حمایلش خنجری آویزان است.

در سمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع «کبودخانی» برای انجام مراسم عزاداری امام حسین(ع) در ماه عاشورا و سایر عزاها است. طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقا غنی – خواجه باشی محمد علی میرزا – و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.

منبع: سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش

لینک :

- قصر شیرین

- معبد آناهیتا و هرسین

- سرپل ذهاب

- قلعه یزدگرد