آیا عمل بر طبق ظن و گمان جایز است؟

و به این ترتیب، نهى از پیروى از غیر علم، معنى وسیعى دارد که مسائلى اعتقادى، گفتار، شهادت، قضاوت و عمل را شامل مى شود، و این که: بعضى از مفسران آن را به بخشى از این امور، محدود کرده اند دلیل روشنى ندارد; زیرا «لاتَقْفُ» از ماده «قَفْو» (بر وزن عفو) به معنى دنباله روى از چیزى است، و مى دانیم دنباله روى از غیر علم، مفهوم وسیعى دارد که همه آنچه را گفتیم شامل مى شود.

روى این زمینه، الگوى شناخت در همه چیز، علم و یقین است، و غیر آن خواه «ظن و گمان» باشد یا «حدس و تخمین» یا «شک و احتمال» هیچ کدام قابل اعتماد نیست.

آنها که بر اساس این امور، اعتقادى پیدا مى کنند، یا به قضاوت و داورى مى نشینند، یا شهادت مى دهند، و یا حتى در عمل شخصى خود، طبق آن رفتار مى کنند بر خلاف این دستور صریح اسلامى گام برداشته اند.

و به تعبیر دیگر، نه شایعات مى تواند مقیاس قضاوت و شهادت و عمل گردد، نه قرائن ظنّى و نه اخبار غیر قطعى که از منابع غیر موثق بما مى رسد.

در آیه فوق، به یکى از مهم ترین اصول زندگى اجتماعى اشاره شده که نادیده گرفتن آن نتیجه اى جز هرج و مرج اجتماعى و از بین رفتن روابط انسانى و پیوندهاى عاطفى، نخواهد داشت.

و اگر به راستى این برنامه قرآنى در کل جامعه انسانى، و همه جوامع بشرى به طور دقیق اجرا شود، بسیارى از نابسامانى ها که از شایعه سازى و جوسازى و قضاوت هاى عجولانه و گمان هاى بى اساس و اخبار مشکوک و دروغ سرچشمه مى گیرد، برچیده خواهد شد.

در غیر این صورت، هرج و مرج در روابط اجتماعى همه جا را فرا خواهد گرفت، هیچ کس، از گمان بدِ دیگرى در امان نخواهد بود، هیچ کس، به دیگرى اطمینان پیدا نخواهد کرد، و آبرو و حیثیت افراد همواره در مخاطره قرار خواهد گرفت.

در بسیارى دیگر از آیات قرآن و روایات اسلامى روى این موضوع تکیه شده است از جمله:

1 ـ آیاتى که افراد بى ایمان را نسبت به پیروى از ظن و گمان، شدیداً مورد نکوهش قرار داده است مانند: وَ ما یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنّاً إِنَّ الظَّنَّ لایُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً:

«اکثر آنها در قضاوت هاى خود تنها از ظن و گمان پیروى مى کنند در حالى که ظن و گمان به هیچ وجه انسان را به حق و حقیقت نمى رساند.»(1)

2 ـ در جاى دیگر، پیروى از گمان در ردیف پیروى از هواى نفس قرار داده شده: إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الاْ َنْفُسُ: «آنها تنها پیروى از گمان و هواى نفس مى کنند»(2)

3 ـ در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: إِنَّ مِنْ حَقِیقَةِ الاِْیمانِ أَنْ لایَجُوزَ مَنْطِقُکَ عِلْمَکَ: «از حقیقت ایمان این است که گفتارت از علمت فزون تر نباشد و بیش از آنچه مى دانى نگوئى.»

4 ـ در حدیث دیگرى از امام موسى بن جعفر(علیه السلام) مى خوانیم از پدرانش چنین نقل مى کند: لَیْسَ لَکَ أَنْ تَتَکَلَّمَ بِما شِئْتَ لاِ َنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ لاتَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ:

«تو نمى توانى هر چه را مى خواهى بگوئى، زیرا خداوند متعال مى گوید از آنچه علم ندارى پیروى نکن»

5 ـ در حدیث دیگرى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که فرمود: إِیّاکُمْ وَ الظَّنَّ فَإِنَّ الظَّنَّ أَکْذَبُ الْکَذِبِ:

«از گمان بپرهیزید که گمان بدترین دروغ است»

6 ـ کسى خدمت امام صادق(علیه السلام) رسیده عرض کرد من همسایگانى دارم که کنیزان خواننده اى دارند، مى خوانند و مى نوازند، و من گاهى که براى قضاء حاجت (به دستشوئى) مى روم، نشستن خود را طولانى تر مى کنم، تا نغمه هاى آنها را بشنوم، در حالى که براى چنین منظورى نرفته ام، امام صادق(علیه السلام) فرمود: مگر گفتار خداوند را نشنیده اى که مى فرماید: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُۆادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْۆُلاً:«گوش و چشم و قلب همگى مسئولند»؟

او عرض کرد: گویا هرگز این آیه را از هیچ کس نه عرب و نه عجم، نشنیده بودم و من اکنون این کار را ترک مى گویم و به درگاه خدا توبه مى کنم.

در بعضى از منابع حدیث، در ذیل این روایت مى خوانیم: امام به او دستور داد، برخیز، غسل توبه کن و به مقدارى که مى توانى نماز بگذار چرا که کار بسیار بدى انجام مى دادى، اگر در آن حال مى مردى مسئولیت تو عظیم بود!

از این آیات و احادیث که، از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و ائمه هدى(علیهم السلام) نقل شده است روشن مى شود: اسلام چگونه چشم و گوش انسان را مسئول مى شمرد، تا نبیند، نگوید، تا نشنود، قضاوت نکند، و بدون تحقیق، علم و یقین نه به چیزى معتقد شود، نه عمل کند و نه داورى نماید.

پیروى از گمان، حدس، تخمین و شایعات و هر آنچه غیر از علم و یقین است، خطرات بزرگى براى فرد و جامعه، ایجاد مى کند که هر کدام به تنهائى ضایعات بزرگى دارد از جمله:

1 ـ تکیه بر غیر علم، سرچشمه پایمال شدن حقوق افراد، و یا دادن حق به غیر مستحق است.

2 ـ پیروى از غیر علم، آبروى افراد آبرومند را به خطر مى اندازد و خدمتگذاران را دلسرد مى کند.

3 ـ اعتماد بر غیر علم، بازار شایعات و شایعه سازان را داغ و پر رونق مى کند.

4 ـ پیروى از غیر علم، روحیه تحقیق و کنجکاوى را از انسان گرفته و او را فردى زود باور و ساده اندیش، بار مى آورد.

5 ـ پیروى از غیر علم، روابط گرم و دوستانه را در خانه، بازار، مرکز کار و همه جا به هم زده و مردم را نسبت به یکدیگر بدبین مى سازد.

6 ـ پیروى از غیر علم، استقلال فکرى را از بین مى برد و روح را براى پذیرش هر گونه تبلیغات مسموم آماده مى سازد.

7 ـ پیروى از غیر علم، سرچشمه قضاوت هاى عجولانه و انتخاب هاى فورى، در مورد همه کس، و همه چیز است، که این خود مایه انواع ناکامى ها و پشیمانى ها است.(3)

پی نوشت ها :

1 ـ یونس، آیه 36.

2 ـ نجم، آیه 23.

3. تفسیر نمونه، جلد 12، صفحه 136.

بخش قرآن تبیان

منبع : سایت رسمی آیت الله مکارم شیرازی