از آدم شدن ناامید نشو
دامنه یأس از رحمت الهی در قرآن کریم
آیات و روایات فراوانی وجود دارد که ما را از یاس و ناامیدی نسبت به رحمت خداوند رحیم باز می دارد.
آیاتی مانند این آیه که می فرماید:
قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ(1)
بگو: اى بندگان من كه [با ارتكاب گناه] به خود ظلم کردهاید! از رحمت خدا مأیوس نشوید، بی تردید خدا همه گناهان را مىآمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.
و روایاتی مانند این روایت که رسول خدا فرمود:
یَبْعَثُ اللَّهُ الْمُقَنِّطِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُغَلَّبَةً وُجُوهُهُمْ یَعْنِی غَلَبَةَ السَّوَادِ عَلَى الْبَیَاضِ فَیُقَالُ لَهُمْ هَۆُلَاءِ الْمُقَنِّطُونَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ تَعَالَی(2)
روز قیامت خداوند متعال نامیدان را در حالی مبعوث می گرداند که در چهره شان سیاهی و تیرگی بر سفیدی و روشنایی غلبه دارد. سپس گفته می شود اینها کسانی اند که از رحمت خداوند متعال ناامیدند (در دنیا نا امید بوده اند)
اما این یأس و نا امیدی چیست و محدوده آن کدام است؟
یأس و نا امیدی آن حالت بازدارنده است که انسان را از حرکت به سمت مطلوب خود باز می دارد مطلوبی که تا پیش از این انتظار وصول آن سبب می شد تا در جهت رسیدن به آن تلاش کند و از خود حرکتی هر چند کوچک نشان دهد اما اکنون که به دلایلی آن انتظار از او سلب شده دیگر آن تلاش و حرکت وجود ندارد. این حالت همان یأس و نا امیدی است که در موضوعات گوناگون به کار برده می شود.
انواع یاس در آیات و روایات
آیات و روایات در یک تقسیم بندی کلی نا امیدی را به دو نوع پسندیده و ناپسند تقسیم کرده اند:
یأس پسندیده
یأس پسندیده ، ناامیدی از غیر خداست؛ اینکه انسان تنها خدا را منشأ فیض و موثر در عالم بداند و دل در گرو او گذارد و از غیر او ناامید شود و باور او این باشد که اگر از دیگری هم کاری ساخته است به اذن و خواست آن خدای یگانه است.
روز قیامت خداوند متعال نامیدان را در حالی مبعوث می گرداند که در چهره شان سیاهی و تیرگی بر سفیدی و روشنایی غلبه دارد. سپس گفته می شود اینها کسانی اند که از رحمت خداوند متعال ناامیدند (در دنیا نا امید بوده اند)
امام صادق علیه السّلام فرمود: الیأس ممّا فی ایدى النّاس عزّ للمۆمن ؛ عزّت و شرف مۆمن در این است كه از دگران مأیوس باشد و از آنچه در دست مردم است قطع امید نماید.(3)
یأس ناپسند
یأس ناپسند ناامیدی از توجه، عنایت، دستگیری، لطف و رحمت پروردگار عالم است که این خود به دو نوع تقسیم می شود:
الف. یأس از عفو و بخشش الهی
آشناترین معنا و یا مصداقی که برای این نوع وجود دارد فرد یقین می کند که دیگر خدا او را نمی آمرزد و جهنم رفتن او قطعی است.
آیه 53 سوره زمر که در بالا ذکر کردیم با توجه ذیل آن ناظر به این یأس است . یأسی که صاحب آن در اثر ارتکاب گناهان متعدد، رفته رفته امیدش به عفو و بخشش الهی قطع شده و چنین گمان می کند که خداوند متعال دیگر او را نمی آمرزد و او قطعا از جهنمیان خواهد بود.
آیه شریفه به واسطه رسول خدا صلی الله علیه و آله این عده را خطاب قرار می دهد که اى بندگان من كه [با ارتكاب گناه] به خود ظلم کردهاید! از رحمت خدا مأیوس نشوید، بی تردید خدا همه گناهان را مىآمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.
اثر زیانبار چنین یأسی ، تعطیلی دعا، تضرع و زاری به درگاه الهی و استقرار در اردوگاه شیطان است. نا امیدی از بخشش الهی سبب می شود تا انسان ادب بندگی را به کلی کنار گذاشته و شتابان در وادی هلاکت و گمراهی قدم بردارد و خود را به قعر جهنم نزدیک کند.
اینکه در روایات همه را به داشتن خوف و رجاء امر کرده اند برای جلوگیری از این افراط و تفریط ها در این حوزه است.
خوف برای این است که انسان به اعمال و عبادات خود مغرور نشود؛ چرا که غرور، آفتی است بس خطرناک. غرور چون ویروسی اندام عابد مجاهد را سست کرده و مانع از آن می شود که به مانند گذشته خدا را بندگی کند.
رجا و امیدواری هم برای آن است که انسان در همه حال بداند که بنده اوست و او أَرْحَمُ الرَّاحِمین است(4) ؛ از هر رحم کننده ای رحم کننده تر است. اگر به واقع پشیمان شده ؛ باز گردد و گذشته خود را اصلاح کند او با آغوشی باز او را در پناه رحمت خویش می گیرد ؛ فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ.(5)
و آنگاه برای آنکه ارحم الراحمین و بخشنده بودن خود را به شکلی صریح و وسیع بیان کند و دل کسانی را که بر لب پرتگاه نا امیدی قرار گرفته اند را به امید گرم کند فرمود: از رحمت خدا مأیوس نشوید، بی تردید خدا همه گناهان را مىآمرزد ؛ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً.(6)
ب. یأس از رسیدن به کمالات و مراتب عالی انسانی
مایوس شدن از رحمت خدا تنها منحصر به یاس از بخشش گناهان نمی شود بلکه نا امیدی از افاضه توفیق و هدایتگری ویژه را هم شامل می شود ؛ زیرا رشد انسان و طی کردن پله های کمال ممکن نیست مگر به فضل و رحمت الهی.
علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیه شریفه لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً(7) می نویسد: فرموده اگر فضل و رحمت خدا به شما نبود ابدا کسی از شما تزكیه و پاك نمىشد و این معنایى است كه عقل هم بر آن دلالت دارد، چون افاضه كننده خیر و سعادت تنها خداى سبحان است و تعلیم قرآنى نیز آن را افاده مىكند؛ هم چنان كه در جاى دیگر فرموده است:
رهایی از بند یأس و نا امیدی به معنای گرفتار شدن در امیدواری توهمی نیست. یأس مذموم است چون ترمز حرکت در صراط مستقیم است ؛ رجاء و امیدواری توهمی هم که تلاش و حرکتی در آن نیست نکوهیده است چون توقف است و انحراف از صراط مستقیم
بِیَدِكَ الْخَیْرُ (8) ؛ خیر تنها به دست تو است و نیز فرموده است : ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ (9) ؛ آنچه خیر به تو مىرسد از خدا است.(10)
بنابراین کسی هم که از رسیدن به کمالات و دریافت فضل الهی ناامید است در گروه کسانی قرار دارد که از رحمت خدا مأیوسند. وجه اشتراک این شخص با آن کسی که از بخشش خدا ناامید است نداشتن انگیزه است؛ هر دو تمام انگیزه خود را برای حرکت به سمت مطلوب از دست داده و برای رسیدن به آن دست از تلاش کشیده اند و این یکی از آثار مخرب یأس از رحمت خداست که خداوند متعال انسان را از اصل آن برحذر داشته است.
وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ(11) ؛ از رحمت الهى هیچ گاه مایوس نشوید كه قدرت او ما فوق همه مشكلات و سختی ها است ؛ چرا كه تنها كافران بىایمان كه از قدرت خدا بىخبرند از رحمتش مایوس مىشوند.(12)
بنابراین یأس از آدم شدن ، رسیدن به کمالات و فضایل انسانی و مقاماتی از این دست همگی مصادیق مذمومی از یأس است که مورد نهی خداوند متعال است.
ناگفته پیداست که رهایی از بند یأس و نا امیدی به معنای گرفتار شدن در امیدواری توهمی نیست. یأس مذموم است چون ترمز حرکت در صراط مستقیم است ؛ رجاء و امیدواری توهمی هم که تلاش و حرکتی در آن نیست نکوهیده است چون توقف است و انحراف از صراط مستقیم.
برای سلمان و ابوذر شدن و رسیدن به مقام «مِنّا اهل البیت» (13) هیچگاه دیر نیست و راه هم بسته نیست؛ باید تلاش کرد و با توکل و توسل، خود را به آن هدف مطلوب نزدیک کرد.
پی نوشت ها :
1.آیه 53 سوره زمر
2.نوادر راوندى ص 18
3.كافى ج 2 ص 148
4.آیه 64 سوره مبارکه یوسف ع
5.آیه 39 سوره مائده
6.آیه 53 سوره زمر
7.آیه 21 سوره نور
8.آیه 26 سوره آل عمران
9.آیه 79 سوره نساء
10.تفسیر المیزان ج15 ص93
11.آیه 87 سوره یوسف ع
12.تفسیر نمونه ج10 ص57
13.اشاره به روایتی از رسول خدا ص که فرمود: سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْت ؛ سلمان از ما اهل بیت است (عیون اخبار الرضا ع ج2 ص64) که این روایت ناظر به مقام رفیع سلمان است.
امید پیشگر
بخش قرآن تبیان
