عملی که دنیایی از آرامش به همراه دارد
بخشش باعث می‌شود که انسان کسی را که در حقش بدی کرده را بخشیده و به دیگران فرصت دوباره‌ای می‌دهد، که نشان‌دهنده مجموعه‌ای از تغییرات مفید است که در درون فردی که از سوی دیگری مورد تعدی یا آسیب واقع شده است، روی می‌دهد.
عفو و آرامش از دیدگاه امام علی علیه السلام
در صحنه زندگی اجتماعی بشر، کمتر کسی را می‌توان یافت که از عیب پاک بوده و از لغزش مصون باشد. اگر کسی بخواهد آزار و اذیت و لغزش دیگران را تلافی کند و از او انتقام بگیرد، صحنه زندگی را جهنم سوزانی از خشم و نفرت فرا می‌گیرد. روانشناسان علاوه بر ذکر زیان‌های اجتماعی و عوارض بلندمدت رنجش، کینه و غضب به آثار سوء فردی آن از قبیل تهدید سلامت روانی، افزایش اضطراب و افسردگی و بدبینی و افکار وسواسی اشاره کرده‌اند. دارویی را که اسلام برای مداوای این‌گونه بیماری‌ها تجویز می‌کند عفو و گذشت است. خداوند متعال به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: ( وَ مَا خَلَقْنَا السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَینَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ).[1] «و ما آسمانها و زمین و آنچه را كه میان آن دو است جز به حقّ نیافریدهایم، و یقیناً قیامت فرا خواهد رسید. پس به خوبى صرف نظر كن».
و در آیه‌ای دیگر خداوند بین کار ناپسند (رنجانیدن دیگران) و کار پسندیده (بخشش دیگران) فرق می‌گذارد و انسان‌ها را به آن دعوت می‌کند:(وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَینَكَ وَ بَینَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمیمٌ). «و نیكى با بدى یكسان نیست. [بدى را] به آنچه خود بهتر است دفع كن؛ آن‌گاه كسى كه میان تو و میان او دشمنى است، گویى دوستى یكدل می‌گردد».[2]
امام علی علیه السلام درباره این فضیلت اخلاقی می فرماید: «أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَة».[3] «سزاوارتر مردم به بخشودن، تواناترشان است به كیفر نمودن».
افرادی می‌توانند از خطای دیگران چشم‌پوشی کنند که عزت نفس بالایی داشته باشند و از اخلاق بزرگواران بهره‌مند باشد،[4] و هر اندازه که بیشتر عفو و گذشت کنند بر عزت و کرامتشان افزوده می‌شود. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «عَلَیكُمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَا یزِیدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً فَتَعَافَوْا یعِزَّكُمُ اللَّهُ»[5].« شما را به عفو و گذشت سفارش می‌کنم همانا عفو و گذشت عزت بنده را می‌افزاید. پس از اشتباهات همدیگر بگذرید تا خداوند شما را عزیز کند».
انسان با عفو و گذشت دیگران، حقی را برای خود حفظ می‌کند و آن این که در وقت خطا و لغزش از خداوند انتظار داشته باشد او را مورد عفو قرار دهد، و از ریسمان‌های محکمی است که فرد را به دیگران و خدا نزدیک می‌کند و نمی‌گذارد رابطه او با دیگر انسان‌ها و هستی خدا بگسلد
افرادی که از هم رنجیده‌اند برای فرونشاندن خشم خود، یا می‌توانند طرف مقابل (رنجاننده) را ببخشند و یا از او انتقام بگیرند. انتقام‌گیری هرچند احتمال دارد که در کوتاه مدت موجبات تسکین و آرامش انسان را فراهم آورد اما در دراز مدت موجب ندامت می‌گردد و به همین جهت است که عفو و گذشت به عنوان رفتار رقیبی که می‌تواند موجب فرو نشاندن خشم و کینه‌توزی شود توصیه می‌گردد. امام باقر (علیه السلام) می‌فرماید: «النَّدَامَةُ عَلَى الْعَفْوِ أَفْضَلُ وَ أَیسَرُ مِنَ النَّدَامَةِ عَلَى الْعُقُوبَةِ» «پشیمانی بر عفو؛ بهتر و آسانتر از پشیمانی بر انتقام می‌باشد.»[6].
بخشش باعث می‌شود که انسان کسی را که در حقش بدی کرده را بخشیده و به دیگران فرصت دوباره‌ای می‌دهد، که نشان‌دهنده مجموعه‌ای از تغییرات مفید است که در درون فردی که از سوی دیگری مورد تعدی یا آسیب واقع شده است، روی می‌دهد. وقتی که افراد یکدیگر را می‌بخشند افکار یا گرایشات عملی آنها در رابطه با فرد خطاکار مثبت‌تر می‌شود (خیرخواهانه، مهربانانه یا سخاوتمندانه) و از منفی بودن آن کاسته می‌شود (کینه‌توزی یا اجتناب) .[7]
انسان با عفو و گذشت دیگران، حقی را برای خود حفظ می‌کند و آن این که در وقت خطا و لغزش از خداوند انتظار داشته باشد او را مورد عفو قرار دهد، و از ریسمان‌های محکمی است که فرد را به دیگران و خدا نزدیک می‌کند و نمی‌گذارد رابطه او با دیگر انسان‌ها و هستی خدا بگسلد.
امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «أَعْطِ النَّاسَ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلَ الَّذِی تُحِبُّ أَنْ یعْطِیكَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَ عَلَى عَفْوٍ فَلَا تَنْدَمْ»[8] «همان طور که دوست داری خداوند سبحان تو را عفو کند. تو نیز مردم را عفو کن و هیچ وقت بر گذشت و عفو خود پشیمان مباش» .
از دیدگاه امام گذشت یکی از اصول بسیار مهم زندگی است که با توجه به کثیرالخطا و ممکن الخطا بودن انسان‌ها، باید از این اصل پیروی کرده، از عفو خطای دیگران پشیمان نشود چنانکه می فرماید: «وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ »[9] «بر بخشش پشیمان مشو و بر كیفر شادى مكن»
بزرگترین فایده عفو و بخشش ایجاد تعادل در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. تعادل اجتماعی موجب بهبود روابط با دیگران و کاستن از روش‌های نامطلوب تخلیه هیجانی مانند انتقام، بدگویی از دیگران و افترا و حسد که همگی موجب به هم خوردن ارتباط افراد با دیگران است می‌گردد. و تعادل فردی موجب جلوگیری از اضطراب، افسردگی، بدبینی به دیگران و محفوظ ماندن از عوارض روان‌تنی بیماری‌ها می‌باشد
ایشان در نامه‌ای خطاب به مالک اشتر می‌فرماید:« فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِی تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ یۆْتَى عَلَى أَیدِیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَاءِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِك مِثْلَ الَّذِی تُحِبُّ أَنْ یعْطِیكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِه».[10]« رعیت دو دستهاند: دستهاى برادر دینى تواند، و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند. گناهى از ایشان سر مىزند، یا علتهایى بر آنان عارض مىشود، یا خواسته و ناخواسته خطایى بر دستشان مىرود. به خطاشان منگر، و از گناهشان در گذر، چنانكه دوست دارى خدا بر تو ببخشاید و گناهت را عفو فرماید».
در حقیقت حضرت درمورد یکی از والاترین ویژگی‌های انسانی سخن می‌گویند که باعث می‌شود انسان از بلندای زندگی به حوادث و رخداد‌ها بنگرد و به راحتی از خطای افراد گذشته، محدودیت‌های دیگران را دانسته و کینه‌ای به دل راه نمی‌دهند.باید ذکر کرد بزرگترین فایده عفو و بخشش ایجاد تعادل در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. تعادل اجتماعی موجب بهبود روابط با دیگران و کاستن از روش‌های نامطلوب تخلیه هیجانی مانند انتقام، بدگویی از دیگران و افترا و حسد که همگی موجب به هم خوردن ارتباط افراد با دیگران است می‌گردد. و تعادل فردی موجب جلوگیری از اضطراب، افسردگی، بدبینی به دیگران و محفوظ ماندن از عوارض روان‌تنی بیماری‌ها می‌باشد.[11]
پی نوشت ها :
[1]. حجر/ 85
[2]. فصلت/ 34؛
[3] . نهج البلاغه، قصار/49؛
[4]. آقا جمال خوانسارى، 1366:ص 252؛ الْمُبَادَرَةُ إِلَى الْعَفْوِ مِنْ أَخْلَاقِ الْكِرَامِ.
[5]. قمی مشهدی، 1368 ش:ص 221:
[6]. كلینى،1407: ص 108
[7] . سلیگمن، 1389 ش، ص 204
[8]. لیثى واسطى، 1376ش:ص 84:
[9] نهج البلاغه، نامه/ 53:
[10]. نهج البلاغه، نامه/53
[11] . (غباری بناب،1381:ص 58)
فاطمه زین الدینی
بخش نهج البلاغه تبیان
