مدرسه علی نقی میرزا

تاریخ احداث مدرسه احتمالاً حدود سال 1239ق. بوده است زیرا وی ابتدا صحن نو را به كمك حاج آقاجان، معمارباشی آستان قدس رضوی احداث كرد، پس چون قطعه زمینی در قسمت غربی صحن نو متروك مانده بود، آنجا را به مدرسه علمیه تبدیل كرد.

موقعیت

واقع در مركز مجموعه اماكن متبركه حرم مطهر كه از سمت شرقی به صحن نو (آزادی) از سمت غرب به كشیك‌خانه خدام و كتابخانه قدیمی، از سمت شمال به دارالسعاده و از سمت جنوب به محوطه پایین پای مبارك منتهی می‌شده است.

پیشینه تاریخی

این مدرسه در دوره قاجار توسط علی نقی میرزا ملقب به «ركن الدوله»، آن هنگام كه متولی آستان قدس رضوی و استاندار خراسان بود، احداث شد.

از آنجا كه وی از سال 1238 تا 1239ق. این دو سمت را برعهده داشت، تاریخ احداث مدرسه احتمالاً حدود سال 1239ق. بوده است زیرا وی ابتدا صحن نو را به كمك حاج آقاجان، معمارباشی آستان قدس رضوی احداث كرد، پس چون قطعه زمینی در قسمت غربی صحن نو متروك مانده بود، آنجا را به مدرسه علمیه تبدیل كرد.

نویسنده شمس الشموس در این باره می‌نویسد:

پس از {احداث} ساختمان صحن نو یك قسمت از اراضی وقفی شاه عباس به طور قناس بین صحن نو و صحن كهنه و بیوتات متبركه باقی مانده بود، در قسمتی از آن دارالسعاده و دارالضیافه بنا گردید، صحن را متصل به بیوتات متبركه كرده، قسمت دیگر از آن زمین قناس كه پشت زاویه غربی صحن نو و نسبتاً وسیع‌تر بود پس از ساختمان صحن نو به دستور شاهزاده علی نقی میرزا «حجه السلطان» فرمانفرمای خراسان پسر فتح علی شاه قاجار به نام مدرسه علی‌نقی میرزا ساختمان گردید.

ویژگیهای معماری مدرسه

حیاط مستطیل شكل كوچك مدرسه در وسط و در چهار سمت آن حجره‌ها در دو طبقه قرار داشت و از سه حجره صحن نو درهایی به حیاط مدرسه گشوده می‌شد.

نویسنده شمس الشموس درباره نقشه ساختمان مدرسه چنین می‌‌نویسد:

در هر یك از جنوب و شمال فضای حیاط مدرسه سه اطاق دو اشكوبه بنا گردید. در طرف شرقی از سه حجره صحن نو درهایی به حیاط مدرسه كه طول آن 30/16 سانتیمتر و عرض آن 14 متر و مساحت آن مجموعاً 238 متر بود باز نمودند. پس از عزل علی نقی میرزا از تولیت حرم مطهر، چون مسۆولان امور، احداث مدرسه مذكور را در اراضی موقوفه آستان قدس رضوی برخلاف مقررات تشخیص دادند مدرسه تعطیل شد و از آن به عنوان كشیك‌خانه خدام استفاده می‌كردند و قسمت فوقانی آن را نیز به مخزن كتابخانه آستان قدس رضوی تبدیل كردند. در نتیجه تمام مدرسه جزو اماكن متبركه شد.

سرانجام در سال‌های 4-1342ش. این مكان پس از نوسازی و ایجاد تغییراتی در قسمت‌های داخلی آن به صورت رواق بزرگی به نام رواق دارالذكر درآمد. این رواق هم اكنون به طول 72/15 سانتی‌متر و عرض 9 متر در جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد كه از سمت غرب به رواق دارالعزه و از شرق به حجره‌های صحن نو و از شمال به دارالسرور و از جنوب به دارالزهد متصل است.

نویسنده شمس الشموس در این باره چنین می‌نویسد:

در سال 1343 خورشیدی جهت توسعه جا برای زوار به دستور تیمسار امیر عزیزی نایب التولیه، آسایشگاه پاسداران، از سالن غربی تحتانی به مدرسه علی نقی میرزا به اتاق فوقانی آن كه در تصرف كتابخانه بود انتقال یافت. آسایشگاه مزبور را كه سه درگاه و در بزرگ به فضای مدرسه داشت و طول آن بیش از 11 متر و عرض آن جدای شاه‌نشین‌های جانبی 3 متر و 12 سانتیمتر و ارتفاع {آن} 4 متر و 35 سانتیمتر بود، تعمیرات اساسی و آینه‌كاری زیبایی شد؛ فرش كف و ازاره آن را سنگ مرمر زیبایی كرد، سه چهل چراغ برقی آویخته و در آن سرداب‌هایی در سه طبقه جهت دفن اموات ساخت، گذشته از آن كه مبالغ هنگفتی بابت حق الدفن عاید آستان قدس می‌گردد، رواق زیبایی شده به دارالعزه مرسوم گردید. در سال 1343ش. پس از ساختمان دارالعزه به دستور سپهبد امیر عزیزی نایب التولیه فضای مدرسه علی نقی میرزا را با تیر آهن و بتون آرمه مسقف نموده، سقف آن را مقرنس كاری نمودند، مشغول آینه كاری سقف گردید، دیوارهای چهار طرف آن سنگ مرمر عالی كرده مشغول كاشیكاری زیبا بودند كه نایب التولیه تغییر نمود. سپهبد نادر پاتمانقلیچ به نیابت تولیت منصوب شد، اتمام آینه‌كاری سقف و كاشی‌كاری دیواره مدتی راكد ماند. در اواخر دوره وی آینه‌كاری سقف شروع ولی به اتمام نرسید، پس از ورود سپهرنیا، نایب‌التولیه جدید در سال 1346ش. آینه‌كاری مقرنس سقف به اتمام رسید. كاشیكاری معرق ممتاز دیوارها كه ضمن آن اخبار و روایات. صحیحه منقوش گردیده است پایان یافت و دارالذكر موسوم گردید.

فعالیتها و برنامه‌های آموزشی

در این مدرسه برنامه مدون و منظمی بخصوص در رشته علوم حوزوی وجود نداشت و از امكانات آن بیشتر برای بالا بردن سطح آگاهی تعدادی از خدام آستان قدس رضوی كه علاقه‌مند به علوم و معارف اسلامی بودند استفاده می‌شد. از این رو برنامه‌های آموزشی آن در سطح فراگیری احكام، آداب، معارف اسلامی و عربی برای افراد مبتدی بود و هیچ گاه از این مدرسه به معنای كامل مدرسه علمیه كه در بردارنده آموزش علوم حوزوی باشد استفاده نشد.

وضعیت موجود

این مدرسه علمیه عمر چندان طولانی نداشت زیرا در سال 4-1342ش. تنها پس از كمتر از 5 سال از ساخت آن، این مكان - همان طور كه پیشتر گذشت - دستخوش نوسازی و تغییراتی در داخل ساختمان شد، لذا پس از مسقف شدن حیاط مدرسه تبدیل به رواق بزرگی به نام دارالذكر گردید.

این رواق هم اكنون یكی از رواق‌های زیبا و بزرگ حرم مطهر ثامن‌الحجج(ع) می‌باشد.

منبع: آستان قدس رضوی

بخش حریم رضوی