مدرسهی پایین پا (سعدیه)
نویسنده منتخب التواریخ از مدرسهی مزبور چنین یاد میكند «این مدرسه در پشت مقبره شیخ بهایی واقع شده و سر درب این مدرسه به خط ثلث روی كاشی معرق كتیبه شده و الان ریخته شده و تاریخ آن 1086ق. است» فریزر جهانگرد معروف انگلیسی كه حدود سال 1240ق. از این مدرسه بازدید كرده دربارهی آن مینویسد «این مدرسه هم خیلی منظم است، یك باب حمام و كاروانسرا و بعضی دكاكین و املاك بر آن وقف است و پنجاه نفر طلبه در آن ساكن میباشند»
موقعیت
واقع در جنوب صحن جدید حرم مطهر امام رضا(ع) و شرق مسجد گوهرشاد متصل به مقبرهی شیخ بهایی.
پیشینهی تاریخی
این مدرسه در شمار مدارس دوران صفویان جای میگیرد. بنیانگذار آن وزیر كل خراسان (متصدی امور مالی یا پیشكار مالیه خراسان) در عهد سلطنت شاه سلیمان صفوی به نام میرزا سعد الدین است كه آن را در سال 1087ق. ساخت؛ از این رو در ابتدا مدرسه معروف به «سعدیه» یا «سعدالدین» بود، اما با گذشت زمان از آنجا كه در اطراف مدرسه چند تیمچه و كاروانسرا شامل تعدادی مغازه معروف به پایین پا وجود داشته این مدرسه در بین مردم به مدرسه پایین پا مشهور شده است، البته براساس كتاب شمسالشموس سبب اصلی تسمیه مدرسه به پایین پا قرار گرفتن آن در سمت پایین پای حضرت رضا(ع) میباشد.
نویسنده منتخب التواریخ از مدرسهی مزبور چنین یاد میكند «این مدرسه در پشت مقبره شیخ بهایی واقع شده و سر درب این مدرسه به خط ثلث روی كاشی معرق كتیبه شده و الان ریخته شده و تاریخ آن 1086ق. است» فریزر جهانگرد معروف انگلیسی كه حدود سال 1240ق. از این مدرسه بازدید كرده دربارهی آن مینویسد «این مدرسه هم خیلی منظم است، یك باب حمام و كاروانسرا و بعضی دكاكین و املاك بر آن وقف است و پنجاه نفر طلبه در آن ساكن میباشند» نویسنده مطلعالشمس نیز این مدرسه را در زمرهی مدارس قدیمی برشمرده و كتیبهی سر در آن را به طور كامل ذكر كرده است.
ویژگیهای معماری بنا
معماری مدرسه مطابق با طرح و نقشه سایر مدارس قدیمی مشهد انجام گرفته است، حیاط وسیع مدرسه در وسط و ساختمان مدرسه در دو طبقه در چهار ضلع آن قرار داشته و دارای دو در ورودی یكی در قسمت شرق و دیگری در قسمت غرب ساختمان مدرسه بوده است. نویسنده شمس الشموس در این باره چنین نوشته است
«در جنوب مدرسه علی نقی میرزا كه در مشرق گوهرشادست فضایی بود كه برف انداز مدرسه بوده و در چهار طرف آن فضا دكاكین صحافی، زرگری و غیره بوده است كه شكل تیمچهای به خود گرفته به نام پایین پا موسوم بود، در طرف شرقی آن فضا مقبره مرحوم شیخ بهایی بوده كه دوران صفویه ساخته شده بود و در قسمت جنوب شرقی و جنوب پایین پا پشت دكاكین دو باب مدرسه علوم دینی بود. مدرسه جنوبی آن تقریباً متروك شده محل كسب قرار گرفته (مدرسه جنوب شرقی آن معروف به سعدیه و دارای دو در خروجی یكی به محوطه پایین پا و دیگری به كوچه حمام میرزا مفتوح بود. مدرسه مزبور را مدرسه پایین پا هم مینامیدند و طلاب فاضلی در آن سكنی داشتند».
بر سر در مدرسه كتیبهای در مورد تاریخ احداث مدرسه به خط ثلث حك شده است قصیدهای نیز به خط نستعلیق در این محل نگاشته شده كه اندكی چند بیت اول بر اثر مرمت نابود شده است. بر بالای در ورودی كتیبه ثلثی بر كاشی معرق جای داشته كه تقریباً تمام آن از بین رفته است و تنها جملهای در مدح و ستایش بانی مدرسه بر جای مانده است. در پایان كتیبه نام نویسنده به همراه تاریخ آن نوشته شده است از تحقیقات اعتماد السلطنه چنین بر میآید كه مدرسه دارای دو ایوان بزرگ و تاریخی آراسته به كاشیكاری و گچبریهای نفیس زیبایی بوده است كه به علت فرسودگی در طول زمان چندین بار مرمت شده كه احتمالاً آخرین تعمیرات مربوط به سال 1289ق. بوده است.موقوفات
1- یك باب تیمچه به نام دارالزوار كه در قسمت جنوب مدرسه قرار داشته است؛
2- چندین باب مغازه متصل به مدرسه؛
3- یك باب كاروانسرای باباعینی كه در ضلع شرقی مدرسه قرار داشته است؛
4- نصف سرای قزوینیها كه در حاشیه فلكه جنوبی قرار داشته؛
5- شش دانگ از مزرعه التیمور واقع در بلوك تبادكان شهر؛
عواید حاصل از موقوفات جهت روشنایی، تعمیر، حقوق خادم و شهریه طلاب به مصرف میرسید كه البته پس از تخریب مدرسه و قسمتی از موقوفات از محل عواید موقوفات موجود، ماهانه حدود 40 ریال به طلاب حوزه علمیه شهر شهریه پرداخت میشد. درآمد كل موقوفات مدرسه قبل از تخریب بالغ بر 397 هزار و 125 ریال بود.
تولیت
به علت مجهول بودن مدرسه، امور مدرسه زیرنظر اداره اوقاف قرار داشت كه از سوی اداره اوقاف، تولیت آن به آیتا...میرزا احمد [كفایی] واگذار شد كه ایشان حجت الاسلام شیخ محمد فاضل بسطامی را به عنوان سرپرست مدرسه منصوب كرده بود. اما پس از نابسامانیهایی كه روحانیت به دنبال كشتار مسجد گوهرشاد در زمان پهلوی اول تحمل كرد، این مدرسه نیز به سرنوشت تلخ دیگر مدارس شهر دچار شد یعنی مدرسه تعطیل شد و طلاب از سكونت در آن منع شدند.
فعالیتها و برنامههای آموزشی
این مدرسه در دوران صفویه مانند بیشتر مدارس علمیه دارای رونق و اعتبار ویژهای بود و شخصیتهای برجسته علمی و بزرگان علم و دانش در آن به تدریس و بحث و فحص اشتغال داشتند و بدین ترتیب طلبههای فراوانی در آن به تحصیل علوم اسلامی میپرداختند. هر چند اطلاعات دقیقی از كیفیت برنامههای آموزشی، افرادی كه در آن مشغول به تحصیل بودهاند در دست نیست، اما وجود عالمان و فرزانگان بزرگی چون میرزا ابوطالب فرزند میرزا علیرضا كه از او به «فاضل كامل صاحب المفاخر و المناقب» یاد شده و حاج محمدحسن بیات، از دانشمندان و عارفان حوزه علمیه مشهد و همچنین شیخ عبدالكریم درگزی از استادان حوزه مشهد، نشانگر اهمیت و جایگاه علمی این مدرسه میباشد.
وضعیت كنونی بنا
این مدرسه تاریخی در جریان احداث فلكه اطراف حرم مطهر در سال 1307ش. با تمام موقوفاتش تخریب شد و هم اكنون در آن محل كتابخانه، موزه، صحن امام خمینی و مقبره شیخ بهایی به مساحت 1398 مترمربع احداث شده است.
منبع: آستان قدس رضوی
بخش حریم رضوی
