تبیان، دستیار زندگی
امام خود با كار سخت و احداث نخلستان ها و قنات ها و وقف آنها برای مردم نیازمند، نشان دادند كه كار در اندیشه ایشان از اهمیت بالایی برخوردار است. حتی در هنگام زمامداری، شیوه اش را تغییر نداد و همچنان كار می كرد، زمین شخم می زد، چاه حفر می كرد و به زراعت می پ
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سیاست های اقتصادی دولت علوی

امام علی

سیاست های اقتصادی هر دولتی، تبلور اندیشه و منش دولتمردان در حلّ مشكلات اقتصادی ـ اجتماعیِ جامعه است. در دولت مسئول و خدمتگزار علوی دغدغه اصلی، حفاظت از كرامت مردم و نه بقای خود است. اقدامات و تدابیر به گونه ای اتخاذ شده اند كه مردم نقش برجسته ای را ایفا كنند. دولت در این راه بسترساز و حامی حركت های مردمی در تمامی عرصه های اجتماعی می باشد.

مهم ترین ویژگی و برتری دولت علوی بر دولت های رقیب، مراقبت از این اصول و روی نتافتن از آن، در وضعیّت های دشوار است. امام علی علیه السلام با درك صحیح از نابسامانی ها و انحراف از آرمان های مقدس و بلند نبوی، كوشید تا علی رغم مشكلات تحمیلی، تدابیری در پیش گیرد كه اهداف عالی اسلام را تضمین نماید.

اقتصاد، هدف یا وسیله

اهداف اقتصادی دولت علوی را می توان با توجه به تعریف دولت و مبانی تشكیل آن و همچنین وظایف دولت، استخراج و به غایی و میانی، تقسیم كرد. سیاست های اقتصادی نیز تدابیر و اقداماتی ابزاری هستند كه برای رسیدن به این اهداف اتّخاذ می شوند. هدف غایی دولت اسلامی، اصلاح و تعالی افراد جامعه است، و همان گونه كه بیان شد اصولاً هدف تشكیل حكومت اسلامی برقراری حاكمیت الهی «ارزش ها و حدود الهی» و نزدیك تر نمودن مردم به سوی خداوند است. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

«پروردگارا، تو می دانی كه آنچه ما كردیم نه برای این بود كه ملك و سلطنتی به چنگ آوریم و نه برای این كه از متاع پست دنیا چیزی بیندوزیم؛ بلكه به خاطر آن بود كه نشانه های از بین رفته دینت را بازگردانیم و اصلاح را در شهرهایت آشكار سازیم؛ تا بندگان ستمدیده ات، امان یابند و قوانین و مقرراتی كه به دست فراموشی سپرده شده بود، بار دیگر عملی گردد ...»(1)

امام خود با كار سخت و احداث نخلستان ها و قنات ها و وقف آنها برای مردم نیازمند، نشان دادند كه كار در اندیشه ایشان از اهمیت بالایی برخوردار است. حتی در هنگام زمامداری، شیوه اش را تغییر نداد و همچنان كار می كرد، زمین شخم می زد، چاه حفر می كرد و به زراعت می پرداخت

امام در طول حكومت خود بیش از هر چیزی مردم را به تقوای الهی می خواند و آنان را از افتادن در دام دنیا و مادیگری نهی می فرمود. وی برای نیل به این هدف عالی، اهداف میانی را در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیگیری كرد، كه مهم ترین اهداف اقتصادی او، بسط عدالت اجتماعی ـ اقتصادی، عمران و آبادی، توسعه و رشد اقتصادی و ثبات قیمت ها بود.

ابزارهای اقتصادی

امام علی علیه السلام برای تحقق اهداف اقتصادی پیش گفته، سیاست هایی را برنامه ریزی كرد. برخی از این سیاست ها در دوران حكومت حضرت به مرحله اجرا گذاشته شد، و پاره ای نیز در برنامه كارِ كارگزاران حكومت قرار گرفت. ابزارها در یك تقسیم بندی كلّی، شامل:

رهنمودهای اخلاقی ـ معنوی،

ابزارهای كیفی،

و ابزارهای كمّی می شود.

الف: رهنمودهای اخلاقی: رهنمودهای اخلاقی ـ معنوی، مهم ترین ابزار سیاست های اقتصادی دولت علوی را تشكیل می داد. این ابزار هر چند پایه و اساس قانونی به خود نگرفتند، ریشه در اعتقادات مردمی داشتند كه بیش از سه دهه از دوره پیامبر فاصله نگرفته بودند و هنوز تحول عظیم اعتقادی و اخلاقی از ذهن آنان محو نشده بود؛ هر چند انحرافات عمیقی در تعلیمات نبوی رخ داد. بنابراین فرهنگ سازی، احیای مجدد اخلاقیات و اعتقادات و مبارزه با كج اندیشی ها محور سیاستگذاری امام است.

امام در طول حكومت خود بیش از هر چیزی مردم را به تقوای الهی می خواند و آنان را از افتادن در دام دنیا و مادیگری نهی می فرمود. وی برای نیل به این هدف عالی، اهداف میانی را در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پیگیری كرد، كه مهم ترین اهداف اقتصادی او، بسط عدالت اجتماعی ـ اقتصادی، عمران و آبادی، توسعه و رشد اقتصادی و ثبات قیمت ها بود

مسئولیت پذیری

اندیشه اقتصادی در نزد امام بر پایه مسئولیت پذیری استوار است؛ چه، انسان در برابر مردم و سرزمین ها مسئول است. قلمرو مسئولیت او سرزمین های دور و چارپایان را هم در بر می گیرد. او در برابر فقرا و مستمندان مسئول است تا غبار تنگدستی را از چهره آنان بزداید. او در برابر هر قطعه زمین بایری مسئول است و باید آن را احیا كند تا گرسنه ای در جهان باقی نماند. اصل تلاش و جدیّت بر پایه مسئولیت استوار است.

كار هدفمند

كار از اركان هر اقتصادی است و امام علی علیه السلام با بیان اهمیت كار در فرهنگ اسلامی، مردم را به كار و تلاش بیش تر ترغیب می كرد. امام خطاب به مردم می فرمودند:

«هیچ حركتی در راه خدا مهم تر از تلاش شما برای رفع نیازهای فرزندان و همسرتان نمی باشد».(2)

همچنین امور مفید و كار هدفمند را به مردم می شناساند. از حكمت های امام است كه:

«هر كس آب و زمین داشته باشد اما فقیر بماند، خداوند او را از خود دور سازد».(3)

در جای دیگر می فرماید: «حرفة المرء كنز؛ گنجینه انسان شغل اوست».(4)

عدالت

امام خود با كار سخت و احداث نخلستان ها و قنات ها و وقف آنها برای مردم نیازمند، نشان دادند كه كار در اندیشه ایشان از اهمیت بالایی برخوردار است. حتی در هنگام زمامداری، شیوه اش را تغییر نداد و همچنان كار می كرد، زمین شخم می زد، چاه حفر می كرد و به زراعت می پرداخت . نوشته اند: مردی امیرالمۆمنین را با بار شتری از هسته خرما دید؛ از او پرسید: چه حمل می كنی؟ امام فرمود: صد هزار نهال خرما. پس حضرت آنها را كاشت و هیچ كدام فاسد نشد.(5)

ب: ابزارهای كیفی: ابزارهای كیفی استفاده از قواعد و قوانین، حقوقی است كه با وضع قوانینی مناسب سعی در نیل به اهداف جامعه دارد. در این مورد نیز امام علی علیه السلام با تجدید سنّت نبوی و احیای قوانین فراموش شده و اجرای آنها از این ابزار نیز بسی سود جست.

ج: ابزارهای کمّی: مهم ترین ابزار كمّی در دولت علوی، سیاست های مالی است. سیاست های پولی تنها منحصر به حفظ ارزش پول بوده است.(6) قبل از هر چیز، دولت به نظارت بر كیفیت و عیار سكه های دینار و درهم می پرداخت تا قدرت خرید را حفظ كند.

در زمان خلافت علی علیه السلام در سال چهلم هجری، سكه هایی ضرب شد كه تمام آثار غیراسلامی از آن محو شده بود، و بر یك طرف آن به خط كوفی عبارت «اللّه الصمد لم یلد و لم یولد و لم یكن له كفوا احد» و در اطراف آن عبارت «محمد رسول اللّه ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین كله و لو كره المشركون»، حك شده بود

ضرب سکه

اعراب به علت فقر اقتصادی، قادر به ضرب سكه نبودند؛ از این رو در داد و ستدها از سكه های رایج در كشورهای همسایه ـ مثل ایران، روم، یمن ـ استفاده می كردند.(7) این سكه ها بر اثر تجارت اعراب با همسایگان وارد جزیرة العرب می شد و چون حجم تقاضای پول در جزیره نسبت به تقاضای كل ایران و روم ناچیز بود، تقاضای منطقه ای جزیره تأثیری بر تقاضا یا عرضه پول در ایران و روم نداشت بدین روی ارزش پول برای اقتصاد جزیرة العرب به طور برون زا تعیین می شد.(8) بر این اساس تنها اقدام لازم برای حفظ ارزش پول در منطقه، مراقبت بر عیار سكه های وارد شده بود كه از سوی دولت صورت می گرفت.

سکه

با گسترش فتوحات اسلامی در سرزمین های تحت نفوذ روم و ایران، و كسب موفقیت های اقتصادی، مسلمانان به تدریج به فكر ضرب سكه های طلا و نقره افتادند. در زمان خلافت علی علیه السلام در سال چهلم هجری، سكه هایی ضرب شد كه تمام آثار غیراسلامی از آن محو شده بود، و بر یك طرف آن به خط كوفی عبارت «اللّه الصمد لم یلد و لم یولد و لم یكن له كفوا احد» و در اطراف آن عبارت «محمد رسول اللّه ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین كله و لو كره المشركون»، حك شده بود. ولی پس از حكومت آن حضرت، ضرب سكه های اسلامی متوقف شد و از رواج افتاد و نتوانست جایگزین سكه های قبلی گردد.(9)

مهار تورم

در رابطه با سیاست های درآمدی كه به منظور مهار تورم صورت می گیرد علاوه بر اندرزهای علی علیه السلام به صاحبان مشاغل و نظارت ایشان بر قیمت های بازار شاهد تاریخی بر اتخاذ چنین سیاستی به نظر نمی رسد. بنابراین با توجه به موقعیت و شرایط اقتصادی آن دوران و با توجه به ممنوعیت ربا، محور سیاست های اقتصادی حكومت علوی را سیاست های مالی تشكیل می داده است كه در قسمت بعد به تشریح آن خواهیم پرداخت.

پی نوشت:

1) نهج البلاغه، خ 131.

2) دعائم الاسلام، 2/15/9.

3) بحارالانوار، 103/ 65.

4) المواعظ العددیّة، 55.

5) الكافی، 5/77.

6) فقدان بانكداری و به ویژه بانك مركزی و وجود مبادلات پایاپای و حرمت ربا می تواند دلایل محدودیت سیاست های پولی باشند.

7) العقد المنیر، 1/35؛ النقود الاسلامیة، 3- 6.

8) اقتصاد صدر اسلام، 159.

9) النقود الاسلامیة، 46.

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان


منبع: کتاب «امام علی علیه السلام، دولت و سیاست های اقتصادی»، محمدتقی گیلک حکیم آبادی .

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.