درفشهای اورارتویی در آذربایجان(3)

مفرغ‌های نگارین اورارتویی

درفشهای اورارتویی در آذربایجان(1 )

درفشهای اورارتویی در آذربایجان(2 )

اهمیت موضوع و نقش‌های نجومی و کیهانی این آثار موجب شد تا نگارنده کوشش کند با بهره‌گیری از کاتالوگ متعلق به مراسم حراج، تصاویر مبهم درفش‌ها و نگاره‌های کیهانی این اشیای باستانی را بازنگاری کند تا بلکه رهگشای مطالعات آتی بر روی تمدن‌های باستانی منطقه، و ادیان و باورهای آنان باشد.

تمامی این نقوش، برجسته‌کاری و قلمزنی بر روی صفحه‌های مفرغی هستند که حدود شش تا هفده سانتیمتر طول دارند. در گوشه‌های این صفحه‌های مفرغیِ نگارین، سوراخ‌هایی دیده می‌شود که نشان می‌دهد این صفحات بر روی اثر دیگری سوار می‌شده‌اند. ممکن است که این صفحه‌ها نوعی درفش یا پرچم بوده باشند.

در این نشان‌ها و نگاره‌ها، خدایان بالداری دیده می‌شوند که درفشی را بر دست گرفته‌اند. پوشاک گلدوزی شده و بسیار زیبای آنان آکنده از نقش ستاره‌هاست و در پیرامونشان نیز ستاره‌های فراوانی رسم شده که تأکیدی بر هویت کیهانی و مینوی آنهاست. فراوانی ستاره‌ها در این نقوش بیشتر از آنی است که در طرح‌های بازنگاری آمده است. در این طرح‌ها، بخاطر پیشگیری از ابهام و شلوغی صفحه، تنها شمار معدودی از این ستاره‌ها رسم شده‌اند.

نگاره‌های مرد یا زن بالدار در سرزمین‌ها و تمدن‌های شرق باستان همواره برای خدایان و شخصیت‌های مینوی بکار می‌رفته و هیچگاه زمینیان را همراه با بال تصویر نمی‌کرده‌اند. اما ممکن است که نگاره خدایان را بدون بال نیز رسم کرده باشند.

برخی از این خدایان بر بالا یا در کنار بز یا شیری ایستاده‌اند. این ترکیب‌ها برگرفته از مقارنه سیاره‌ها با برج‌های فلکی بز (جَـدْیْ) و شیر (اسد) است. در اختربینی باستانی، مقارنه خدایانِ تجلی‌یافته در سیاره‌ها با برج‌های فلکی، معنا و مفهوم‌های ویژه‌ای داشته است. آنان برخی از این مقارنه‌ها را خوش‌یُمن و مبارک می‌دانسته‌اند و به پلیدی و نامبارکی برخی دیگر باور داشتند.

درفش‌هایی که خدایان یا دیگران بر دست گرفته‌اند، یک صفحه چهارگوش با خمیدگی مقعر در میانه است که معمولاً دو خط متقاطع از آن عبور کرده است. در چهار گوشه درفش‌ها نیز چهار دایره قُبه‌مانند دیده می‌شود. اینگونه قبه‌ها بر فراز کلاه یا تاج خدایان نیز دیده می‌شود و در اینجا ممکن است اشاره‌ای به ستاره قطبی باشد که محور و سامان‌دهنده کیهان در بسیاری از باورهای کهن دانسته می‌شده است.

در برخی تصاویر، پادشاهی ناشناخته با جامی در دست نشان داده شده که روی میزی که در برابرش قرار دارد، یک هلال ماه نهاده شده است. در تصویرهای دیگر، چنین هلال ماهِ نهاده بر میز در برابر یکی از خدایان دیده می‌شود.

در برخی دیگر از نگاره‌ها رشته‌ای تسبیح‌مانند در دست این خدایان دیده می‌شود که در نوع خود جالب و بی‌همتا هستند. چنین نشان و نگاره‌ای- تا جایی که اطلاع دارم- در هیچیک از نگاره‌های باستانی اقوام دیگر دیده نشده است.

در بالای بالِ چند نگاره، افزوده‌ای چهارگوش دیده می‌شود که ممکن است شرابه‌ها و آرایه‌ها و زینت‌های بال باشد. اما با شواهد موجود، توضیح و توجیه آنها کار آسانی نیست.

در هنر اورارتویی، از دایره و خط‌های مورب و موازی به فراوانی استفاده می‌شده است. در این هنر، معمولاً چهره انسان‌ها یا خدایان انسان‌نما را در حالی از نیمرخ نشان می‌داده‌اند که چشم آنان در وضعیت تمام‌رخ بوده است. این سنتی است که در سراسر شرق باستان و از جمله در ایران، مصر و بین‌النهرین متداول بوده است.

اورارتوییان فلزگران برجسته‌ای بودند و اشیای زرینی که در کاوش‌های تپه زیویه در فاصله میان دو شهر سقز و تکاب پیدا شده‌اند، در بردارنده نگاره‌هایی هستند که تا اندازه زیادی به هنر و فلزکاری اورارتویی شباهت دارند و ممکن است از یک سنت فرهنگی یکسان نشأت گرفته باشند.

یادآوری این نکته نیز ضروری است که نبود ریش در نگاره‌های اورارتویی به معنای جنسیت زنانه نیست. برخلاف بسیاری از تمدن‌های باستانی، مردانِ بدون ریش در نگاره‌های اورارتویی فراوان هستند.

شرح تصاویر:

1- یکی از خدایان بالدارِ کیهانیِ اورارتویی در برج بز (جَـدْیْ) همراه با پادشاه یا مردی ناشناخته در روبرو و مرد درفش بدست دیگری در پشت سر، و نیز همراه با هلال ماهِ نهاده بر میز

10.8 سانتیمتر بلندا و 17.1 سانتیمتر پهنا، سده هشتم تا هفتم پیش ازمیلاد

چشم‌اندازی به کشور و تمدن اورارتو

2- یکی از خدایان بالدار اورارتویی در برج بز (جَـدْیْ)

15.9 سانتیمتر بلندا و 9.2 سانتیمتر پهنا، سده هشتم تا هفتم پیش ازمیلاد

کتاب درفشهای اورارتویی در آذربایجان/ نوشته رضا مرادی غیاث آبادی