مدرسه مستشاریه (سید میرزا، ملاتاج)
در زمان سلطنت شاهرخ، یكی از امیران و بزرگان عصر به نام سید میرزا در قسمت شمال بیوتات متبركه، در قسمتی از محل كنونی صحن انقلاب، مدرسه وسیع و بزرگی بنا كرد كه به نام سازنده آن، سالها به مدرسه «سید میرزا» مشهور بود و طلبههای زیادی در آن به تحصیل میپرداختند. به هنگام زیارت شاه عباس صفوی از حرم مطهر امام رضا(ع) در سال 1021 ق، وی دستور توسعه صحن عتیق (انقلاب) را صادر كرد. در خلال توسعه این صحن قسمتی از مدرسه سید میرزا تخریب و بقیه مدرسه به «ملاتاج» معروف شد.
موقعیت:
این مدرسه در شمال غربی صحن انقلاب اسلامی (عتیق)، متصل به مدرسه میرزا جعفر، پشت ایوان عباسی قرار داشته است.
پیشینه تاریخی:
تاریخ احداث بنای مدرسه مستشاریه به طور دقیق معلوم نیست، اما از منابع تاریخی چنین بر می آید كه این مدرسه در زمره چهار مدرسهای است كه در روزگار شاهرخ میرزا (805-807ق) احداث شد. (مدرسه دو در، پریزاد، بالا سر)
احتمالاً علت نامگذاری مدرسه به این نام، تعمیر مدرسه توسط فردی به نام «ملاتاج» است.
نویسنده «مرآه البلدان» در این باره مینویسد:
تعمیرات
این بنا با گذشت زمان و بی توجهی، رو به ویرانی نهاد. فریزر جهانگرد انگلیسی در سفری كه به مشهد به سال 1237 ق. درباره تعمیرات این مدرسه چنین مینویسد: «در مدرسه ملاتاج كه حالا هیچ طلبه ندارد و فقط جای توقف زوار است...»
این سخن بیانگر ویرانی و بی توجهی به این مدرسه است تا اینكه در سال 1290ق. میرزا محمدرضا سبزواری معروف به مستشار الملك (در آغاز لقب میرزا محمد رضا مستوفی سبزواری (1308ق.) مستشار التولیه بود كه به سال 1284ق. به مستشار الملك و در سال 1300 ق در سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان مۆتمن السلطنه تغییر یافت.
وی چندین سال پیشكار مالیه (وزیر مملكت خراسان) بود و سرانجام در سال 1308ق، در دارسیاده به خاك سپرده شد). پیشكار مالیه خراسان به تعمیر و مرمت اساسی این بنا اقدام كرد و موقوفاتی نیز به آن اختصاص داد و برای هر طلبه پنجاه من گندم و چهل من جو مستمری در نظر گرفت.
نویسنده منتخب التواریخ دربارهی پیشینهی تاریخی این مدرسه چنین مینویسد:
مدرسه ملاتاجی مشهور به مدرسه مستشاریه واقع است در میان صحن عتیق، تاریخ اصلش معلوم نیست لكن تعمیرش را میرزا رضا مستشارالملك كرده (برخی از تاریخنگاران، نوسازی بنای مدرسه مستشاریه را توسط مستشار الملك این چنین ذكر كردهاند: وی 22 فرزند داشت! و فقط یكی از فرزندانش، مرحوم شیخ مرتضی به تحصیل علوم اسلامی پرداخت از این رو این مدرسه را مرمت كرد و تولیت آن را به پسرش سپرد و املاك و دكانهایی وقف آن كرد) و تاریخ تعمیرش در حدود سنه 1290ق. است.
موقوفات
موقوفات مدرسهی مستشاریه عبارتند از: سه دانگ مزرعه كلمی واقع در تربتجام و چند باب مغازه كه درآمد حاصل از موقوفات جهت روشنایی، تعمیرات و شهریهی طلبهها و حقوق متولی به مصرف میرسید.
تولیت
نخستین بنیانگذار مدرسه سید میرزا نام داشته و احتمالاً خود نیز متولی مدرسه بوده است، وی متولیانی نیز پس از خود برای مدرسه برگزیده، ولی چون مدرسه رو به ویرانی نهاد پس از مدتی مستشارالملك تعمیراتی در آن انجام داد و سپس یكی از فرزندان خود به نام شیخ مرتضی را به عنوان تولیت مدرسه برگزید. سپس علی خان گرایلی از نوادگان دختری شیخ مرتضی سالها تولیت مدرسه را تا هنگام تخریب كامل آن بر عهده داشت.
برنامههای آموزشی و تربیتی
این مدرسه دارای سابقه آموزشی دیرینهای است و در آن صدها طلبهی فاضل و برجسته در نزد استادان بزرگ حوزهی علمیه مشهد به تحصیل و بالا بردن سطح علمی مشغول بودهاند كه با كمال تأسف آمار دقیقی از تعداد طلاب و سادات مدرسه در دست نیست (پس از تجدید بنای مدرسه توسط مستشارالملك طلبههای ترك زبان قفقازی برای تحصیل علوم اسلامی از آن استفاده میكردند و در حجرههای آن زندگی میكردند چنانكه از كتاب حدیقه الرضویه مستفاد میشود این مدرسه در زمان به توپ بستن حرم توسط روسها طلبهی زیادی داشته است كه روسها در همان روز آنها را به اسارت میگیرند)
وضعیت كنونی بنا
یكسال پس از واقعه مهم مسجد گوهرشاد در سال 1315ش، این مدرسه متروك شد در این باره نویسنده شمسالشموس چنین مینویسد: سال 1315ش. پس از رفع غائله بهلول در خراسان مدرسه متروك گردید، حجرههای قسمت غربی مدرسه را خراب كرده، ضمیمهی دكاكین آستان قدس در بازار سنگتراشها كرده و دكاكین را توسعه دادند بقیه مدرسه هم به مرور ایام به واسطهی نزول برف و باران و متروك بودن و عدم توجه اولیای امور مخروبه شد. كارخانه كاشیپزی و برخی حجرههای مدرسه در اطراف ایوان شاه عباسی و بازار سنگتراشها كه به مدرسه تبدیل شده بود در سال 1354ش توسط نائب التولیه وقت جهت توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر تخریب شد و اندك آثار باقیمانده مدرسه نیز از بین رفت به طوری كه اكنون هیچ اثری از این مدرسه تاریخی برجای نمانده است و باید متذكر شد البته قسمتی از این مدرسه در هنگام تولیت آیت ا... واعظ طبسی ضمیمه دانشگاه علوم اسلامی رضوی گردید كه در حال حاضر مورد استفادهی طلاب قرار میگیرد.
منبع: آستان قدس رضوی
بخش حریم رضوی
