امام رضا (ع) و تبیین عقاید اسلامی

روزگاری كه امام رضا(ع) می زیست، مسایل علمی خاص رونق گرفته و با امور سیاسی و اجتماعی در هم تنیده شده بود. امام در این زمان از نظر سیاسی كاملا محدود و قیامهای اجتماعی علیه حاكمان عباسی رو به فزونی گذاشته و بحرانهای فكری و سیاسی برجامعه حاكم بود.

عوامل مختلفی درنشاط علمی عصرامام رضا(علیه السّلام) مۆثربوده، بحرانهای فكری و ورود ملل مختلف به اسلام وجود فرقه های مذهبی كه با افكار مختلف سۆالات كلامی و فلسفی، خود را به ساحت اسلام عرضه می كردند، وسعت سرزمین اسلامی و آزاد بودن مهاجرت ملیتهای مختلف در این جغرافیای بزرگ، سبب تبادل افكار به شكل گسترده ای می شد.

از مسایل مهم اندیشه علمی اسلام كه قرنها بر سر آن، میان علما اختلاف بوده، عقلگرایی در مسایل دینی است كه سبب پیدایش فرقه های متعددی در جهان اسلام شده است.

در عصر امام رضا (علیه السّلام) نیز منازعات معتزله و اشاعره و فرقه های دیگر رواج داشت؛ بیت الحكمه تأسیس شده، به واسطه ترجمه آثار یونانیان افكار فلسفی و عقلی به جهان اسلام وارد شد و علمای اسلام را به تكاپو وا داشت، تا پاسخ این شبهات و سۆالات را بیابند، دوره مأمون اوج منازعات كلامی بود. بعد از مأمون نیز این بحثها تا قرن ششم و هفتم در بین علما و دانشمندان وجود داشت. معتزله تأثیرات علمی و فكری در جهان اسلام به وجود آوردند، عقلگرایی معتزلی به نوبه خویش جامعه اسلامی را در مقابل افكار وارداتی مسلح نمود، اگر چه افراط و تفریط نیز در كار آنها آسیبهایی فكری بسیاری در پی داشت.

در واقع جهت گیری عملی و علمی ائمه این بود كه با اندیشه های سلفی و انحرافی به شدت برخورد و مبارزه شود. امام رضا (علیه السّلام) در این دوره از اسلام اصیل و اندیشه های ناب پیامبر اكرم(ص) به شیوه های ذیل دفاع كرد:

1 روش علمی:

الف) پا سخگویی به شبهات علمی وعقیدتی مردم در زمینه های مختلف

ب) برگزاری جلسات علمی و تربیت شاگردان و نخبگان كه حافظ وناشرمیراث علمی وعملی معصومان بودند.

ج) شركت در مناظرات علمی و كلامی كه با حضور رهبران مذاهب و ادیان فراهم می شد.

2 روش عملی:

الف) دفاع ازامامت دربرابر واقفیان(كسانی كه امامت امام رضا(علیه السّلام) را قبول نكرده وباور به زنده بودن امام كاظم (ع) داشتند) .

ب ) مواضع كلامی در برابر مأمون.

ج) ارتباط با مردم و حضور در جمع آنها.

اما آنچه منظور نظر این نوشته است، نقش امام رضا(علیه السّلام) در ترویج عقاید كلامی است كه به نكاتی در این خصوص اشاره می شود:

1 روایات كلامی امام (علیه السّلام) در باب توحید

آفرینش

برخی از مادیون برای آفرینش آفریننده قائل نیستند. و اساس افكار آنها بر روی همین فكر و اندیشه شكل می گیرد، بنابراین درباره تمام مسایل بر محور مادی بحث و نظر می دهند، مكاتب سرمایه داری و امپریالیستی امروز نیز چنین تحلیلی از هستی دارند.

در عصری كه امام رضا(ع) زندگی می كرد، عده ای بر این نظریه معتقد بودند، لذا مباحثی پیش می آمد و آن حضرت نظر خود را درباره مبادی جهان و علل حدوث و آفرینش بیان می فرمودند، این گروه در آن دوره به زنادقه معروف بودند روزی جماعتی از زنادقه به حضور حضرت رسیدند و درباره خداوند سۆال كردند و حضرت آنها را مجاب فرمود و درباره مسایل فلسفی نظیر، این و كیف و ادراك و حس، در مورد خداوند بحث و درباره نظم حاكم بر آفرینش و وجود انسان و كهكشان سخن گفتند.

فردی درباره حدوث عالم در آفرینش سۆال كرد آن حضرت پاسخ داد، تو پیش از این نبودی و خود می دانی كه خودت را هستی ندادی و وجود خود را مدیون كسی هستی كه او نیز محتاج به یك آفریننده است.مسایلی از این قبیل درباره آفرینش و خلقت و حدوث و قدم عالم سۆال می كردند و آن حضرت پاسخ می داد: اینها از مسایل عقلی و فلسفی بودند كه بر اثر ترجمه دانشهای یونانی در جامعه، بروزكرده بود و برای مردم تازگی داشت، اگر چه این مباحث در كلام معصومین پیشین وجود داشت، ولی چندان مطرح نبود، امام رضا (ع) این مبادی عقلی را احیا كرد.

رۆیت خدا

درباره رۆیت خداوند نیز كه از مباحث جدی و پر سر و صدای فِرَق مختلف بود، روایاتی از حضرت نقل شد: ابومره روزی به حضور حضرت رسید و سۆال كرد: ما رۆیت خداوند و كلام او را تقسیم كردیم بین انبیاء: موسی و محمد.

حضرت فرمود: این ایده، هرگز درست نیست، او را چشمها نبیند و علوم نتواند احاطه كند.

با استناد به آیه 109 سوره طه، فرمود:

در این بحث آن حضرت به ماهیت با عبارت (صورت البشر) و احاطه علم به كیف و اَین اشاره فرموده است امام با استدلال برهانی بر اینكه اگر خداوند به چشم دیده شود لازم می آید كه محدود به زمان و مكان باشد و خدائی كه محدود و دارای جسم باشد ، باید عوارضی كه بر جسم عارض می شود مثل پیری و مرگ به او نیز وارد شود در این صورت با انسان فرقی نخواهد داشت، بنابراین ذات خدا از این نسبتها پاك است، چون چیز قابل مشاهده دارای ماهیت می شود كه باید عوارض ماهیت بر او عارض شود، لازمه دیگر جسمانیت و رۆیت شرك است كه باید خداوند شریكی داشته باشد در حالی كه قرآن كریم و معارف دینی خداوند را، بری از شرك و جسمانیت و رۆیت دانسته اند، بنابراین افكار قائلین به رۆیت خداوند باطل و خرافه و نقیض قرآن و سیره و گفتار نبوی است.

امام رضا (علیه السّلام) با این موضع گیری در ابطال این نظریات به استدلال و برهان فلسفی و كلامی پرداخت چون شبهات وارده از این مجری بود كه امام، به تناسب مجراهای شبهه آنها را پاسخ می گفت .

قضا و قدر و جبر و اختیار

قضا و قدر از جمله مسایل مهم و ریشه دار دوره امام رضا (علیه السّلام) بود، كه از صدر اسلام وجود داشت؛ امویان جبر را توسعه می دادند و طرفدار جبر بودند، لذا اهل حدیث نیز كه ریشه آنها در زمان امویان شكل گرفته بود، اغلب طرفدار این اندیشه بودند. معتزله در مقابل آنها قائل به تفویض و اختیار كامل بودند، امام(علیه السّلام) در این خصوص، استناد به حدیثی از امام سجاد و موضع امام صادق (علیه السّلام) در مقابل آنان كرد و دیدگاه اهل بیت را مطرح و مفهوم آن را برای آنان بیان كرد:

محمد بن ابی نصر بزنطی پرسید، برخی از شیعه قائل به جبر و برخی قائل به تفویض (اختیار) شده اند ، حضرت در پاسخ به او فرمود، بنویس:

امام (علیه السّلام)در مقابل جبریه موضع سر سخت می گرفت و می فرمود:

و در كلامی دیگر می فرماید: هر كس قائل به جبر و تشبیه باشد (مشبهه) كافر و مشرك است ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم. به خاطر اینكه اینها فاسد العقیده می شوند، لذا شهادتشان مشروع نیست، از این رو امام شهادت آنها را باطل می داند. فلسفه موضع گیری ائمه دربرابر افكاری نظیر جبر این است كه انسان را ازحالت انفعال وسازش باظلم وزندگی ذلت بار خارج كرده وبفهمانند كه انسان برسرنوشت خودمختار، ودردگرگون ساختن جامعه وپیشرفت آن، نقش مستقیم دارد كه مضمون آیه كریمه :«ان ا... لایغیر ما بقوم حتی یغیر مابانفسهم....رعد/11»می باشد ائمه با درنظر گرفتن پیامدهای سیاسی واجتماعی جبر و...برای انسانیت با آن مخالفت می كردند.

در زمینه جبر و تفویض دهها روایت مهم كه دربردارنده مواضع امام درمقابل این اندیشه است به ما رسیده است. اگر روشنگریهای امام نبود، نه تنها اسلام از بین می رفت، بلكه قرآن نیز با تفاسیر غلط، در معرض تحریف قرار می گرفت .

2 ایمان و كفر و مراتب ایمان

یكی از مباحثی كه در عقاید فرقه های منحرف مطرح شده و آنها بدون توجه به فضیلت ایمان با علوم ناقص خود درباره آن نظر داده اند، مسأله ایمان است. برخی گفته اند بین ایمان و كفر جایگاهی است كه نه كفر است نه ایمان. برخی گفته اند ایمان دارای مراتب و برخی آن را غیر قابل ترقی و نقصان دانسته اند. از این رو ائمه(علیهم السّلام) هر یك به مناسبت ضرورت و اقتضای حال، در این باره روایات فراوانی ذكر كرده اند كه در منابع شیعه، این بحث به عنوان یك باب مجزا و یك بخش مهم ذكر شده است، مرحوم مجلسی بخشهایی از بحار الانوار خود را به این موضوع اختصاص داده است، تاریخچه ورود این مباحث به صورت مجادله از مرجئه شروع شده، آنها بدون تامل در آیات قرآن گرفتار تناقض در این مسأله شده و به تاخر عمل از ایمان و مباحثی از این قبیل معتقد شدند، بنابراین این مسأله به بحث دامنه داری در بین اندیشه اسلامی تبدیل شد و هر یك از فرقه ها، در این زمینه به ارائه نظریات خود پرداختند.

روایاتی نیز از امام رضا(علیه السّلام) درباره این بحث وارد شده كه شیعه و مسلمانان را به رأی صواب در این مسأله هدایت فرمودند، آن حضرت، ایمان را مقدم و افضل از اسلام و دارای درجاتی دانسته كه برای كسب هر یك از درجات عمل لازم است، ذكر خصایص مومن و كسی كه به درجه ایمان رسیده از جمله مواردی است، كه برای تبیین ایمان و درجات آن بكار برده شده، در تعریف ایمان با استناد به روایات رسول ا.. (ص) چنین فرمودند:

3 باب خلق القرآن

این بحث نیز از جمله مباحث كلامی مهم بود، كه تاریخچه و پیدایش آن قبل از دوره ی امام رضا (علیه السّلام) بود. امام برای مصون ماندن افكار شیعه و پیروان خود، در این راستا مواضع روشن و راهنماییهای از خود ارائه داد، از جمله، نامه ای به برخی از شیعیان نوشت و هشدار داد كه از این مسایل پرهیز كنند و در مناقشات لفظی درباره قرآن وارد نشوند، كه به گمراهی كشیده می شوند، قرآن كلام الهی است، برای هدایت انسان نه مخلوق خدا هر كس ملتزم این قول شود به كفر كشیده خواهد شد، این بحث درباره حادث بودن یا قدیم بودن قرآن بود كه بعدها نیز استمرار یافت، ولی شیعه به بركت ائمه از این بحران فكری نیز رها شد. بدین ترتیب، ائمه دین اسلام را از بحرانهای فكری و اجتماعی مصون داشته و شیعه را حفظ و علوم مختلف اسلامی را تأسیس و زمینه رونق و رشد تمدن اسلامی را به وجود آورده اند.

4 نبوت

یكی از موضوعات و مباحث مهم علم كلام پس از توحید، نبوت است، كه علمای اسلام در آن آرای مختلف داشته اند، مباحث كلامی امام (علیه السّلام) در این باب دو دسته است:1 نبوت عامه 2 نبوت خاصه. در بحث عامه، از مسایلی نظیر وجود نبی، تعریف نبی، عصمت نبی، نبوت عامه و خاصه معجزات پیامبران و نسخ ادیان و مسایل دیگر بحث می شود.

از مهمترین مسایل كلامی كه مورد اختلاف بین فرقه های اسلامی است «عصمت» انبیاء است، معتزله درباره عصمت انبیاء معتقدند كه انبیا ی در دوره ی قبل از بعثت، گناه كبیره انجام می دهند و برخی از معتزله عقیده دارند كه گناه صغیر را پس از بعثت نیز مجازند مرتكب شوند.

اشاعره كه «قوشجی» از بزرگان آنهاست، عقیده دارد انبیا پس از بعثت از ارتكاب معاصی كبیره و صغیره منع شده اند، ولی پس از بعثت گناهان صغیره غیر عمدی از آنها سر می زند.

شیعه در این باره عقیده دارد كه پیامبر اكرم(ص) قبل و بعد از بعثت از كبیره و صغیره چه عمداً و چه سهواً معصوم است. چون قائل شدن به عدم عصمت مفاسد فراوانی در پی دارد. پیامدهای این نظرمی تواند، تمام دستاوردهای انبیاء را زیر سۆال ببرد. لذا شیعه عصمت انبیاء را با توجه به براهین منطقی و عقلی و با استفاده از پشتوانه های نقلی قبول دارد.

از امام رضا(علیه السّلام) روایات زیادی دراین رابطه نقل شده است.

منبع: روزنامه قدس

بخش حریم رضوی