لغو نهایی كاپیتولاسیون در ایران 23 اردیبهشت 1358/13 مه 1979
كاپیتولاسیون( واژه كاپیتولاسیون Capitulation از كلمه لاتینCapitulare مشتق شده و به معنی انعقاد عهدنامه وقرارداد و یا خود عهد نامه است.) بدون توجه به معنی لغوی آن در اصطلاح ِ تاریخ ِ حقوق اروپایی به اسناد یك جانبه یا عهدهائی گفته می شود كه به موجب آن" باب عالی" و حكومتهای شامات( سوریه و لبنان) و آفریقای شمالی ، وضع حقوقی بیگانگان مقیم امپراتوری عثمانی را تعیین می كردند و امتیازات و معافیتهایی به دول اروپایی در مورد اتباع آنها اعطا می كردند.
مفهوم عام حقوقی كاپیتولاسیون عبارت از نظام قضاوت كنسولی و برخی تضمینات ، امتیازات و مصونیتهای قضایی است كه به موجب تصمیمات یك جانبه یا اسناد قضایی دیگر به دول مسیحی در سرزمینهای غیرمسیحی داده می شد. در ممالك و سرزمینهای مزبور به طور كلی اتباع بیگانه ، گاهی بدون رعایت اصل متقابل ، از حدود صلاحیت مقامات قضایی محلی خارج بوده و تابع صلاحیت مقامات و به ویژه مأموران كنسولی و سیاسی دولت متبوعه خود محسوب می شدند و دعاوی ، شكایات و محاكمات مربوط به امور جزایی آنان به وسیله كنسول یا نماینده دولت متبوع آنان حل و فصل می شد.
به عبارت دیگر ، اگر تبعه ی كشوری در كشور دیگر مرتكب جرم یا جنایتی می شد آن كشور حق دستگیری و مجازات وی را نداشت و باید به كشور خود فرستاه می شد تا طبق قوانین آن محاكمه و مجازات شود.
حق كاپیتولاسیون در ایران ، اولین بار در معاهده ی تركمن چای در سال 1203 ه . ش در زمان" فتحعلی شاه قاجار" به روسیه داده شد كه ضایعات فراوانی در طول یك قرن به ایران وارد آورد . حق كاپیتولاسیون در ایران كم كم از انحصار دولت روسیه خارج شد و بسیاری از دولت های دیگر نیز با استفاده از اصل " كاملة الوداد " صاحب این حق شدند و قضاوت كنسولی خود را بر ایران تحمیل كردند.
اسپانیا، فرانسه، آمریكا، انگلیس، آلمان، ایتالیا و چند كشور دیگر از جمله دولت عثمانی بعدها از ایران حق كاپیتولاسیون را به دست آوردند.
كاپیتولاسیون موجب برتری و تقدم اتباع خارجی بر اتباع كشور می شد و باعث می گردید كه رجال مملكت به بیگانگان و قدرت قضایی و سیاسی آنان سوق داده شوند ، و حتی در سایه ی كاپیتولاسیون ، بیگانگان هر چه می خواستند به ایران وارد و یا از ایران خارج می كردند . كاپیتولاسیون اصل حاكمیت و استقلال كشور را متزلزل می ساخت ، به قوانین خارجی اعتبار برون مرزی می بخشید ، اتباع كشور را ازحمایت كامل قضایی محروم می كرد ، حق مشروع آنان را به بیگانه می داد و به دلیل همین مضرات جبران ناپذیر، مردم ایران نسبت به كاپیتولاسیون عكس العملهای شدیدی از خود نشان می دادند.
در سال 1297 ه . ش یعنی دو سال قبل از كودتای " رضا خان" در دولت " صمصام السلطنه" لایحه ای به تصویب رسید كه به موجب آن، حق كاپیتولاسیون روسها در ایران لغو شد.
پس از لغو قرار داد كاپیتولاسیون بین ایران و روسیه، قرار داد كاپیتولاسیون تعدادی از كشورهای دیگر نیز لغو شد. اما كشورهای غربی همچنان به این امتیاز پایبند بودند اما سرانجام مجلس شورای ملی در سال 1306 ه. ش الغاء كاپیتولاسیون را اعلام كرد و به همه دولی كه از این حق استفاده می كردند یك سال وقت داد كه در قراردادهای خود تجدید نظر و این امتیاز را لغو كنند ، لیكن ازجانب كشورهای غربی اقدامی صورت نگرفت. با حاكمیت مطلق آمریكا بر سرنوشت كشور ایران ( پس از كودتای 28 مرداد ) یكی از اقدامات این دولت دربسط و گسترش سلطه ی خود ، فعال كردن كاپتولاسیون درجهت منافع خود بود لذا لایحه مصونیت مستشاران و تبعه ی آمریكا در ایران در 13 مهرماه 1342 به تصویب مجلس شورا رسید و در 21 مهرماه 1343، مجدداً مورد تصویب نمایندگان دو مجلس سنا و شورای ملی قرار گرفت.
در 4 آبان 1343، امام خمینی ، با ایراد سخنرانی مهیج و كوبنده ، موضع نهضت را در برابر استكبار غرب و شرق روشن ساخت. اعلامیه ی امام در تیراژ وسیعی چاپ و منتشر شد ، فرازهایی از این اعلامیه به شرح زیر است:
" آیا ملت ایران می داند كه مجلس به پیشنهاد دولت سند بردگی ملت ایران را امضاء كرد؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریكا داد... قلم سیاه كشید بر جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما... اهانت به ارتش محترم ایران و صاحب منصبان و درجه داران نمود... حیثیت دادگاههای ایران را پایمال كرد... اكنون مستشاران نظامی و غیر نظامی آمریكا با جمیع خانواده و مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بكنند، هر خیانتی بكنند، پلیس حق بازداشت آنها را ندارد... اكنون من اعلام می كنم كه این رأی ننگین مجلسین مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد.. بر پیشوایان دول اسلامی است كه فریاد ما را به دنیا برسانند. هدف مراجع عظام و روحانیون در هر جا باشند یكی است و آن پشتیبانی از دیانت مقدسه ی اسلام و قرآن مجید و طرفداری از مسلمین است... اینها دنباله قتل عام پانزدهم خرداد - دوازدهم محرم است كه جراحت آن از قلب ملت پاك نخواهد شد... امروز اقتصادایران به دست آمریكا و اسرائیل است و بازار ایران از دست ایرانی و مسلمان خارج شده است...»
برای خاموش ساختن ندای حق طلبانه امام خمینی (ره) و مردم ایران در سیزدهم آبانماه سال 1343 امام را از قم دستگیر و به تركیه تبعید نمودند . با تبعید حضرت امام ، موج اعتراضات مردمی گسترش یافت به طوری كه رژیم اقدام به دستگیری پی در پی اعضاء موثر در نهضت اسلامی به منظور خاموش ساختن این اعتراضات نمود . تبعید حضرت امام و اقدامات جنایتكارانه دیگر رژیم شاهنشاهی نه تنها موجب خاموش ساختن نهضت اسلامی نشد ، بلكه خشم انقلابی مردم و فعالان نهضت اسلامی، یكی از سردمداران این خیانت بزرگ را به جزاء اعمال سنگین خود رساندند . حسنعلی منصور (نخست وزیر وقت ) كه از عوامل اصلی تصویب كاپیتولاسیون و تبعید حضرت امام بود، در اول بهمن سال 1343 توسط یكی از اعضاء" هیات مؤتلفه اسلامی" به نام " محمد بخارایی " اعدام انقلابی شد.
سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی و به پیشنهاد هیات وزیران و تصویب شورای انقلاب در تاریخ 24 اردیبهشت 1358 حق كاپیتولاسیون و امتیازات و ملحقات آن برای همیشه و به طور نهایی لغو گردید.
