تبیان، دستیار زندگی
در این طرح دانش آموزان با الگوهای هجایی در زبان فارسی آشنا شده و نیز قواعد هم نشینی، قواعد نحوی و معنایی را می آموزد...
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

قواعد ترکیب

قواعد ترکیب

اهداف یادگیری:

قواعد ترکیبآشنایی با ساختمان هجا در زبان فارسی

قواعد ترکیبتبیین قاعده ی واجی

قواعد ترکیبآشنایی با قواعد هم نشینی، قواعد نحوی و قواعد معنایی و قواعد کاربردی

در طرح های گذشته آموختیم که کوچک ترین واحد زبان واج است و بزرگترین واحد زبان جمله.

با قرار گرفتن واج ها در کنار هم تکواژ و واژه ساخته می شود اما باید توجه داشت که برای قرار گرفتن واج ها در کنار هم قواعد دقیقی وجود دارد؛ پس:

نمی توان هر واجی را در کنار واج دیگر قرار داد و از آن تکواژ ساخت.

چگونه یک فرد می آموزد که چه واج هایی باید در کنار هم قرار گیرند تا شکل درست یک کلمه را شکل دهد؟

هر کودکی از ابتدا با قواعد زبان خودش از طریق اطرافیان آشنا می شود و لذا آشنایی ذاتی هر فارسی زبانی با زبان خودش، قواعد واجی زبان را به وی می آموزد.

ساختمان « هجا» :

الگوهای هجایی در زبان فارسی سه صورت دارد:

1-    صامت + مصوت قواعد ترکیب را، با

2-    صامت + مصوت+ صامتقواعد ترکیب  من، کر

3-    صامت + مصوت + صامت + صامت قواعد ترکیب برد، سرد

حال بیان یک نکته ضروری است:

ساخت هر نوع کلمه ای با الگوهای یاد شده صحیح نیست؛ زیرا:

واج هایی که واجگاه مشترک یا نزدیک به هم دارند، معمولا نمی توانند بدون فاصله کنار هم قرار گیرند؛ مثلا: واج های ب. پ. چ/ش. ت. د به هم نزدیک هستند و لذا نمی توانند در یک هجا در کنار هم قرار گیرند، به این قاعده ، قاعده ی واجی می گویند.

در واژه هایی هم چون « پچش » و « تدش» که حروف آن واجگاه مشترک دارند، الگوی هجایی رعایت شده است اما قاعده ی واجی رعایت نشده است.

پس اولین قاعده ی موجود در زبان فارسی برای ساخت یک واژه ، قاعده ی واجی است.

تمرین:

در هر کلمه به الگوی هجایی آن دقت کنید:

قواعد ترکیبصداقت قواعد ترکیبصامت + مصوت + صامت+ مصوت بلند + صامت + مصوت + صامت

قواعد ترکیبسبدقواعد ترکیب صامت+ مصوت + صامت + مصوت + صامت

قواعد ترکیبکتابخانه قواعد ترکیب صامت + مصوت+ صامت+ مصوت بلند + صامت + صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت

قواعد ترکیبخوددارقواعد ترکیب  صامت + مصوت + صامت+ صامت + مصوت بلند+ صامت

قواعد ترکیبفریبا قواعد ترکیب  صامت + مصوت + صامت + مصوت + صامت+ مصوت بلند

قواعد ترکیبلذتقواعد ترکیب صامت + مصوت + صامت + صامت+ مصوت +صامت

قواعد ترکیبسرآمدقواعد ترکیب  صامت +مصوت+ صامت+ مصوت بلند+ صامت+ مصوت + صامت

مرحله ی بعدی پس از قاعده ی واجی، قواعد هم نشینی است.

قواعد هم نشینی :

تک واژها و واژه هایی که با توجه به قواعد واجی ساخته می شوند، در ساختن یک عبارت یا یک جمله به کار می روند که در این مرحله واژه ها باید بر اساس قواعد هم نشینی در کنار هم قرار گیرند؛ مانند : آن دو سوار کار دلاور

حال می خواهیم بدانیم آیا در چگونگی چینش این واژه ها در یک گروه اسمی می توان تغییراتی ایجاد کرد؟

انجام این تغییرات محدود است؛ زیرا :

هیچ زبانی از همه ی امکانات هم نشینی واژه ها و ت کواژهایش استفاده نمی کند و ترکیب های بالقوه ای که امروز کاربرد ندارند جزو ذخیره های زبان هستند که ممکن است روزی اهل زبان بخواهند از آن استفاده کنند.

یکی از این ذخایر زبانی که در گذشته کاربرد نداشته اما امروزه از آن به ویژه در متون ادبی استفاده می شود، کاربرد صفت قبل از اسم است؛ مانند: عمیق دریا ی بیکران، ساده آسمان آبی.

مرحله ی بعدی قواعد نحوی است؛ یعنی پس از آن که گروه ها بر اساس قواعد هم نشینی تولید شدند، باید بر اساس قواعد نحوی در کنار هم قرار گیرند تا یک جمله ی صحیح ساخته شود؛ مانند: دانش آموزان به ترتیب به کلاس می روند.

اکنون به جملات زیر دقت کنید :

قواعد ترکیبخودش به کتاب خانه رفت( به جای آن که گفته شود: او به کتابخانه رفت )/ او برادر او را دید( به جای آن که گفته شود: او برادر خود را دید).

فیلتر بعدی قواعد معنایی است که جمله را از نظر معنایی بررسی می کند و چنان چه از لحاظ معنایی صحیح باشد به آن اجازه ی تولید می دهند؛ مانند: ستاره ها آسمان را برید( این جمله از نظر معنایی نادرست است ) قواعد ترکیب ستاره ها آسمان را زیبا می کنند( جمله ی صحیح )

و آخرین مرحله قواعد کاربردی است که بر اساس آن جملات با توجه به موقعیت به کار برده می شوند؛ مانند: کجا رفته ای؟ آسمان زیباست ( کاربرد نادرست ) قواعد ترکیب کجارفته ای؟ به خانه ی دوستم رفته ام ( کاربرد صحیح )

تست:

کدام گزینه صحیح است ؟

الف) یک گل آن زیبا قواعد ترکیب نادرست از جهت قواعد هم نشینیقواعد ترکیب

ب) پچب قواعد ترکیب نادرست از جهت قواعد نحوی

ج) چطوری؟ به مدرسه می روم قواعد ترکیب  نادرست از جهت قواعد معنایی

د) زهرا لباس مدرسه شکست قواعد ترکیب نادرست از جهت قواعد هم نشینی


مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: یگانه داودی