شکل گیری جنبش عدم تعهد،ساختار و تشکیلات

الف) شکل گیری جنبش

جنبش کشور‏های غیر متعهد یا جنبش عدم تعهد در سال 1961 میلادی در اوج جنگ سرد و فضای دو قطبی حاکم بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه‌داری (امپریالیسم) قرار داشتند، تشکیل شد که با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثرا کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند.

نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعدها معروف شدند، در سال 1955 در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و سوکارنو رۆسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اتفاق کمی بعد از استقلال هند رخ می داد تحت تاثیر جهان بینی مهاتما گاندی نیز قرار داشت.

در 1961 اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال یوزیپ بروز تیتو رهبر یوگوسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندو سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد، این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.

جمهوری اسلامی ایران که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی سنتو از عضویت در جنبش عدم تعهد محروم مانده بود در سال 1979 پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت این جنبش در آمد.

لغو بر گزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران و انتقال این اجلاس به دهلی نو از مهمترین رویدادهای جنبش به حساب می آید. حال قرار است در شهریور ماه سال جاری اجلاس سران جنبش عدم تعهد در جمهوری اسلامی ایران برگزار شود.

53 کشور آفریقایی، 40 کشور آسیایی، 26 کشور آمریکای لاتین و کارائیب و یک کشور اروپایی (بلاروس)، 120 عضو جنبش عدم تعهد را تشکیل می دهند و 18 کشور و 10 سازمان از جمله سازمان ملل، سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب نیز اعضای ناظر این جنبش را تشکیل می دهند. این نهضت بدون آنکه در صدد ایجاد بلوک جدیدی باشد، کوشیده است تا بلوک بندی ها را ازبین ببرد و راهی مستقل و واقع بینانه که متضمن استقلال کشورهای عضو باشد، برگزیند. جنبش عدم تعهد که به مفهوم "عدم وابستگی به شرق و غرب" است و گاهی از آن به عنوان "بی طرفی مثبت" یاد می شود، ابتدا به صورت یک حرکت سیاسی ضد امپریالیستی و ضد تبعیض نژادی آغاز شد و سپس ضمن حفظ مواضع قبلی خود، به صورت یک جنبش اقتصادی دسته جمعی میان کشورهای جهان سوم توسعه پیدا کرد.

کنفرانس کشورهای آسیایی و آفریقایی که در سال 1955 در شهر باندونگ اندونزی برگزار شد، یک اجتماع جهان سومی به شمار می رفت که برای نخستین بار کشورهای نوساخته آسیایی و آفریقایی را گردهم می آورد. این کنفرانس مقدمه ای برای شکل گیری نهضت عدم تعهد بود که در آن 29 کشور با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و صد و پنجاه میلیون نفر شرکت داشتند.

در طول کنفرانس دو جبهه متشکل از کشورهای مختلف بوجود آمد که گروه نخست از هند و اندونزی پیروی می کرد و طرفدار سیاست استعمارزدایی بود در حالی که جبهه دیگر که از کشورهایی چون پاکستان، سیلان، ترکیه و عراق تشکیل شده بود، موضع مخالفت با کمونیسم را در پیش گرفته بود. سرانجام با کوشش های صورت گرفته، هر دو جبهه در یک گروه فراگیر علیه استعمار و استثمار از نوع غربی یا شرقی متحد شدند. بدین طریق نطفه عدم تعهد در کنفرانس 1955 در باندونگ اندونزی بسته شد و در سال 1961 در بلگراد بصورت یک جریان گسترده جهان سومی عینیت یافت. جهت گیری عدم تعهد که در ابتدا دارای یک سلسله هدف های محدود و کلی بود، به مرور زمان با پیوستن کشورهای اثر گذارتر به جنبش غیر متعهدها و نیز با توجه به دگرگونی هایی که در سیاست های بین المللی، به ویژه در روابط شرق و غرب به وقوع پیوست، رو به توسعه و گسترش گذاشت این جنبش هم اکنون به عنوان یک تشکیل سیاسی بزرگی که بعد از سازمان ملل بزرگترین تشکل سیاسی بین الدولی است.

ب)ساختار و تشكیلات جنبش

الف ـ كنفرانس سران

كنفرانس سران كشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سه سال در یكی از پایتخت های اعضای جنبش برگزار می شود. وزیر خارجه كشور میزبان در كنفرانس سران به عنوان رئیس جدید جنبش به مدت سه سال ـ یعنی تا برگزاری كنفرانس بعدی سران ـ برگزیده و معرفی می شود.

ب ـ ریاست جنبش

بر فرض درگذشت استعفا یا بركناری رئیس جنبش عدم تعهد از وزارت خارجه كشور میزبان وزیر خارجه بعدی به طور خودكار رئیس جنبش خواهد شد.

ج ـ كنفرانس وزیران خارجه

این كنفرانس هر سه سال یك بار با حضور وزیران خارجه كشورهای عضو برگزار می شود. همچنین در مواقع ضروری به صورت فوق العاده و خارج از چارچوب زمانی معین می تواند برگزار شود.

د ـ دفتر هماهنگی كشورهای غیرمتعهد

اعضای این دفتر وزیران خارجه یا نمایندگان كشورهای عضو هستند. كار این دفتر هماهنگی و بررسی مسایل مورد علاقه اعضا و پرداختن به درخواست های جدید عضویت در این جنبش است.

هـ ـ گروه های هماهنگی میان دولت ها

این گروه ها برای هماهنگ كردن برنامه های اجتماعی اقتصادی فرهنگی و... در جریان كنفرانس تشكیل شد. وظیفه این گروه ها آماده سازی گزارش موضوعات گوناگون و سپردن آن به كنفرانس است. این گروه ها درباره مسایل متعددی ازجمله حمل ونقل، ارتباطات، توسعه بهداشت، جهانگردی و انرژی هسته ای صلح آمیز تحقیق و پژوهش می كنند.

این گروه های کاری درباره مسائل زیر تشکیل می شوند:

1- تجارت

2- همکاری های پولی و مالی

3-ماهیگیری

4- حمل و نقل

5- ارتباطات راه دور

6- موسسات عمومی

7- بهداشتی

8- پیشرفت های علمی و فنی

9- بهره برداری و توسعه منابع انسانی

10- نقش زن در توسعه و عمران

11- نظام تحقیقاتی و اطلاعاتی

12- جهانگردی

13- مرکز اطلاعات کشورهای غیر متعهد

14- کاربرد صلح آمیز انرژی اتمی

15- ورزش

16- مواد خام

و ـ جلسات سالانه وزیران خارجه در نیویورك

نشست وزیران خارجه كشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال در خلال جلسات مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار می شود و هدف آن نزدیك كردن مواضع اعضا و ایجاد جبهه واحد در مسایل جهانی است. (3)

شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد

در پنجمین كنفرانس سران در سال 1352 در الجزیره شرایط عضویت در جنبش به این صورت تعیین شد:

- عدم تعلق به هیچ یك از اتحادیه های نظامی

- دنبال كردن سیاست مبتنی بر اصول همزیستی مسالمت آمیز

- كمك به جنبش های آزادی بخش

- عدم واگذاری پایگاه های نظامی

-  عدم امضای قراردادهای دو یا سه جانبه كمك های نظامی.

ج)فهرست كنفرانس های جنبش عدم تعهد

كشورهای عضو جنبش عدم تعهد كه تقریبا نصف كشورهای دنیا را دربرمی گیرد و بیش از نیم قرن از تاسیس آن می گذرد از آغاز تاكنون پانزده كنفرانس سران برگزار كرده است که به شرح زیر است:

ـ باندونگ (اندونزی) 1334

ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) 1340

ـ قاهره (مصر) 1343

ـ لوزاكا (زامبیا) 1359

ـ الجزیره (الجزایر) 1352

ـ كلمبو (سریلانكا) 1355

ـ هاوانا (كوبا) 1358

ـ دهلی نو (هندوستان) 1362

ـ هراره (زیمبابوه) 1364

ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) 1368

ـ اكرا (غنا) 1370

ـ كارتاهینا (كلمبیا) 1374

ـ دوربان (افریقای جنوبی) 1377

ـ كوالالامپور (مالزی) 1382

ـ باندونگ (اندونزی) 1384

منبع: خبرگزاری بین المللی عدم تعهد