تبیان، دستیار زندگی
گروهی از كشورها موسوم به جهان سوم به ابتكار جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، ژنرال ژوزف تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی و سوكارنو نخست وزیر اندونزی تلاش كردند تا نیروی سومی را پایه گذاری نمایند. به همین منظور، رهبران بیست و پنج كشور آ
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

بررسی شكل گیری و استمرار جنبش عدم تعهد


گروهی از كشورها موسوم به جهان سوم به ابتكار جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، ژنرال ژوزف تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی و سوكارنو نخست وزیر اندونزی تلاش كردند تا نیروی سومی را پایه گذاری نمایند. به همین منظور، رهبران بیست و پنج كشور آسیایی و آفریقایی در باندونگ اندونزی در هیجدهم آوریل 1955 گرد هم آمدند و شالوده جنبشی را ریختند و نام جنبش عدم تعهد را بر آن نهادند.

 جنبش غیرمتعهدها

پس از پایان جنگ جهانی دوم و استقرار نظام دو قطبی در فضای سیاست بین الملل و شكل گیری جنگ سرد میان ایالات متحده آمریكا و اتحاد جماهیر شوروی، جهان به دو گروه ( كه به بلوك شرق و غرب معروف شدند ) تقسیم گردید. بلوك غرب به رهبری امپریالیسم آمریكا و بلوك شرق به رهبری كمونیسم شوروی.

اما در این میان، كشورهایی نیز بودند كه هر یك به دلیلی اقدام به عرض اندام و خودنمایی كردند و اعلام نمودند كه مستقل بوده و تعلق خاطری به هیچ كدام از دو گروه فوق ندارند. در همین راستا، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندوستان در سال 1947 میلادی اظهار داشته بود كه سیاست عمومی، اجتناب از سیاست قدرت و عدم الحاق به هر گروهی علیه گروه دیگر است. ما باید با هر دو بلوك رفتاری دوستانه داشته باشیم و در عین حال به هیچ كدام وابسته نباشیم. هر دو بلوك فوق العاده نسبت به یكدیگر بد گمانند همانگونه كه كشورهای دیگر با سوظن به این دو بلوك می نگرند.[1]

گروهی از كشورها موسوم به جهان سوم به ابتكار جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، ژنرال ژوزف تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی و سوكارنو نخست وزیر اندونزی تلاش كردند تا نیروی سومی را پایه گذاری نمایند. به همین منظور، رهبران بیست و پنج كشور آسیایی و آفریقایی در باندونگ اندونزی در هیجدهم آوریل 1955 گرد هم آمدند و شالوده جنبشی را ریختند و نام جنبش عدم تعهد ( Non Align Movement ) را بر آن نهادند.[2]

در طول كنفرانس، دو جبهه متشكل از كشورهای مختلف به وجود آمد كه گروه نخست از هند و اندونزی پیروی می‌كرد و طرفدار سیاست استعمارزدایی بود و جبهه دوم از كشورهایی چون پاكستان، سیلان، تركیه و عراق تشكیل می‌شد كه موضع مخالفت با كمونیسم را در پیش گرفته بود. سرانجام با كوشش‌های نهرو هر دو جبهه در یك گروه فراگیر علیه استعمار و استثمار از نوع غربی یا شرقی متحد شدند و به این ترتیب، نطفه عدم‌تعهد در كنفرانس 1955میلادی در باندونگ اندونزی بسته شد.[3]

گروهی از كشورها موسوم به جهان سوم به ابتكار جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، ژنرال ژوزف تیتو رئیس جمهور یوگسلاوی و سوكارنو نخست وزیر اندونزی تلاش كردند تا نیروی سومی را پایه گذاری نمایند

كنفرانس كشورهای آسیایی و آفریقایی كه در سال  1955 میلادی در شهر باندونگ اندونزی برگزار شد یك اجتماع جهان سومی به شمار می رفت كه برای نخستین بار كشورهای از استعمار رهیده آسیایی و آفریقایی را گرد هم آورد. در واقع، این كنفرانس مقدمه ای برای شكل گیری نهضت عدم تعهد به شمار می رفت. به تعبیری میتوان گفت كه این كشورها هرگز به دنبال ایجاد بلوك سومی در مقابل دو بلوك قبلی نبودند، بلكه به دنبال این بودند تا با احتراز از دنباله روی از دو بلوك، راه جدیدی را برای استقلال خود انتخاب كنند.

در نخستین اجلاس رسمی جنبش كه در سال 1961 در شهر بلگراد برگزار شد، شركت كنندگان تعریفی را از عدم تعهد ارائه دادند كه دولت های عضو باید واجد آن باشند:

1. پیگیری سیاست مستقل مبتنی بر همزیستی مسالمت آمیز.

2. عدم مشاركت در ائتلاف های نظامی چند جانبه.

3. پشتیبانی از جنبش های آزادی بخش و استقلال طلبانه.

4. عدم مشاركت در پیمان نظامی دو جانبه با ابر قدرت ها.[4]

اهداف و اصول جنبش عدم‌تعهد

احترام به حاكمیت و تمامیت ارضی كشورها، كاهش تشنجات و تضادهای موجود در روابط بین‌المللی ناشی از تقسیم جهان به دو بلوك شرق و غرب، مخالفت با شركت در اتحادیه‌های نظامی و خود داری از واگذاری پایگاه‌ های نظامی به بلوك‌ها، پشتیبانی از منشور ملل متحد و نیز اصول مسلم حقوق بین‌الملل، خود مختاری تمامی ملل جهان و آزادی تمامی سرزمین‌های تحت استعمار، همكاری مثبت بین ‌المللی، مبارزه با توسعه نیافتگی اعم از اقتصادی و سیاسی، سیاست ناپیوستگی، حل مسالمت‌آمیز اختلافات، مبارزه با نژاد‌پرستی، لزوم خلع سلاح با نظارت بین‌المللی و امضای قرارداد خلع سلاح از سوی قدرت‌های بزرگ، ایجاد سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم برای گسترش روابط كشورهای جهان سوم.[5]

نشست های برگزار شده اعضای جنبش عدم تعهد

اعضای جنبش عدم تعهد تاكنون پانزده نشست داشته اند كه به آنها اشاره می شود:

1. اجلاس بلگراد در كشور یوگسلاوی سابق در سال 1961

اجلاس غیر متعهدها

2. اجلاس قاهره در كشور مصر در سال 1964

3.  اجلاس لوزاكا در كشور زامبیا در سال 1970

4. اجلاس الجزیره در كشور الجزایر در سال 1973

5. اجلاس كلمبو در كشور سریلانكا در سال 1976

6. اجلاس هاوانا در كشور كوبا در سال 1979

7. اجلاس دهلی نو در كشور هندوستان در سال 1983

8. اجلاس حراره در كشور زیمباوه در سال 1986

9. اجلاس بلگراد در كشور یوگسلاوی سابق در سال 1989

10. اجلاس جاكارتا در كشور اندونزی در سال 1992

11. اجلاس كارتاگینا در كشور كلمبیا در سال 1995

12. اجلاس دوربان در كشور آفریقای جنوبی در سال 1998

13. اجلاس كوالالامپور در كشور مالزی در سال 2003

14. اجلاس هاوانا در كشور كوبا در سال 2006

15. اجلاس شرم الشیخ در كشور مصر در سال 2009

از زمان شكل گیری جنبش عدم تعهد، ابر قدرت ها تمام تلاش خود را به كار گرفته بودند تا مانع اتحاد و یكپارچگی كامل میان اعضای این جنبش شوند، چون اتخاذ استراتژی عدم تعهد از جانب كشورهای جهان سوم در تقابل با سیستم موازنه قدرتی كه آمریكا و شوروی با بلوك بندی های ناشی از جنگ سرد به دنبالش بودند قرار داشت. یعنی ایالات متحده آمریكا معتقد بود كه عدم وابستگی كشوری به بلوك غرب كه آمریكا سردمدار آن به شمار می رفت در واقع به معنای دشمنی آن كشور با آمریكا به حساب می آمد.

می توان گفت كه وجود جنبش عدم تعهد در زمان جنگ سرد و جناح بندی دو بلوك شرق و غرب، سدی در برابر این بلوك بندی به شمار می رفت و نیز نقش مهمی در استقرار صلح جهانی ایفا كرده است. همواره یكی از سیاست های اصلی جنبش عدم تعهد استعمارزدایی بود كه با توجه به همین استراتژی، بسیاری از كشورهای آسیایی و آفریقایی از سلطه استعمار گران رها شدند و عصر نوینی را در حیات سیاسی خود آغاز كردند.

از جمله مواردی كه سبب ناكامی هایی در جنبش عدم تعهد برای دست یابی به اهدافش شده است را می توان در این نكات خلاصه كرد؛

1. وجود گروه بندی های داخلی در جنبش عدم تعهد.

2. تركیب ناهمگون اعضا از مواردی است كه دولت های غیر متعهد را در رسیدن به اهدافشان با نا كامی مواجه ساخته است.

3. ناسیونالیسم؛ علیرغم آنكه از ابتدای تشكیل جنبش سعی بر آن بود تا سنتزی از ناسیونالیسم و انتر ناسیونالیسم به وجود آید ولی عملاً منمافع ملی هر یك از اعضا، مصالح همگانی و آرمانهای با ارزش جنبش را تحت الشعاع خود قرار داده است.

4. اعمال نفوذ قدرت های بزرگ از عواملی است كه باعث بروز نا كامی هایی در رسیدن دولت های غیر متعهد به هدف هایشان شده است.[6]

همواره یكی از سیاست های اصلی جنبش عدم تعهد استعمارزدایی بود كه با توجه به همین استراتژی، بسیاری از كشورهای آسیایی و آفریقایی از سلطه استعمار گران رها شدند و عصر نوینی را در حیات سیاسی خود آغاز كردند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق در سال 1991 میلادی و به تبع آن از بین رفتن سیستم دوقطبی در سطح نظام بین الملل، برخی را عقیده بر این بود كه دیگر جنبش عدم تعهد كارویژه ای نخواهد داشت، زیرا این مهم زمانی معنا داشت كه دو گروه در مقابل هم قرار داشتند و این جنبش به عنوان نیروی سوم نقش متعادل كننده را در روابط بلوك شرق و غرب بر عهده داشت. با همین استدلال بود كه كشور آرژانتین خروج خود را از این جنبش اعلام كرد.

در مقابل، نگاه دیگری وجود دارد كه معتقد است با فروپاشی شوروی نه تنها از اهمیت و اعتبار جنبش عدم تعهد كاسته نشده، بلكه بر اهمیت آن نیز افزوده شده است. زیرا در زمانی كه دو بلوك در مقابل هم قرار داشتند، هر یك از آنها با بالانس كردن طرف مقابل جلوی یكه تازی های رقیب را می گرفت و مانع از اعمال نفوذ بیش از حد آن قدرت می شد، ولی در حال حاضر و با توجه به تك قطبی بودن نظام بین الملل، كشورهایی كه با این نظام همسو نیستند در معرض تعرض از جانب این سیستم هستند، لذا ضروری است تا با تقویت هر چه بیشتر جنبش ها و اتحادیه هایی همانند جنبش عدم تعهد از تركتازی های كشورهایی نظیر آمریكا جلوگیری شود.

جنبش عدم تعهد با داشتن بیش از 120 عضو می تواند جایگاه بسیار مهمی در ساختار بین الملل ایفا كند كه این مهم با توجه حضور برخی كشورهای قدرتمند در این جنبش و با اعتماد و خودباوری این كشورها به توانایی های خودشان امكان پذیر می نماید.

پی نوشت:

[1]. سید عبدالعلی قوام، استراتژی عدم تعهد و آثار آن در روابط بین المللی، ص 122

[2]. فرد هالیدی، غیر متعدها: توفیق ها و ناكامی ها، ترجمه یگانه، كیهان سال، دوره جدید، ج1. 1364، ص35

[3].  قوام، سید عبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، 1381، ص164

[4]. شهلا امینی فر، ایران، Nam، عراق، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، شماره 36، شهریور 1384، ص 22

[5]. اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ص165

[6]. استراتژی عدم تعهد و آثار آن در روابط بین المللی، ص 124

بخش سیاست تبیان


منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی