تأملی در مسأله تقسیم رزق و روزی

معیشت هاى آنها یعنى آنچه به سببش زندگى را سپرى مى کنند، اعم از ارزاق و خیرات و منافع و نعمت ها به آنها اعطاء نمود و هریک را به مقتضاى حکمت بالغه و مصلحت کامل در موضعى که صلاحیت او را داشت نهاد یکى را در فقر یکى را در ثروت، یکى را در عسر و یکى را در یسر، یکى را در سعه و یکى را در تنگى. این کلام على(علیه السلام) در واقع روح آیه 32 سوره زخرف است که حضرت جسم، یعنى الفاظ آن را رها کرد و روح را قبض نموده است. خداوند در این آیه مى فرماید: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُم مَعیِشَتَهُم فِى الحَیوة الدُّنیا وَرَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجات»: «ما تقسیم کردیم بین آنها معیشتها و وسائل مورد نیاز در زندگى دنیوى را و بعضى را بر بعضى دیگر از حیث مال و جاه برترى دادیم».

در ذیل این بحث نکته قابل ملاحظه است :

1. شگفتى هاى جهان ارزاق: اگر در نظام ارتزاق موجودات مختلف از منابع طبیعى دقت و اندیشه شود، نکات جالب و شگفت انگیزى از قدرت خداوندى بر ما روشن مى گردد:

الف) اولین مطلب این که مواد غذایى روى کره زمین با این که محدود است، ولى تمام نمى شود، زیرا گردش دورانى مواد غذایى در موجودات چنان تنظیم شده که اگر میلیونها سال مورد بهره بردارى قرار گیرد، تغییر محسوسى در آن دیده نمى شود آب دریا به بخار تبدیل شده و بعد به صورت باران برمى گردد، درختان، مواد غذایى را از زمین گرفته و سپس برگ ها و شاخه هاى آنها پوسیده و به کود و مواد غذایى مورد نیاز گیاهان بدل مى شود، حیوانات که از مواد غذایى استفاده کرده، پس از مدتى خاک شده و جزء مواد غذایى زمین مى گردند، انسان اکسیژن تنفس کرده و گاز کربن پس مى دهد و درختان برعکس گاز کربن گرفته و اکسیژن پس مى دهند.

این مبادلات و گردش دورانى دائماً در حال تکرار است و لذا سفره پایان ناپذیر الهى دائماً گسترده و مخلوقات از این خوان نعمت بهره گیرى مى کنند.

ب) دومین مطلب چگونگى تهیه روزى براى حیوانات مختلف است، بعضى گیاهان مواد غذایى و رطوبت را از زمین مى گیرند، بعضى ها از آب (گیاهان شناور) بعضى از هوا، و بعضى از طریق وابستگى به گیاهان دیگر (مانند بسیارى از پیچک ها).

گاهى مرغان هوا را نصیب ماهى دریا مى کند و گاه ماهیان دریا را نصیب مرغان هوا، گاه گیاهان را غذاى حیوانات قرار مى دهد و گاه حیوانات را غذاى گیاهان گوشتخوار و گاهى از باقیمانده و تفاله غذا یک نوع غذاى لذیذى براى نوع دیگر مى سازد.(1)

امام صادق(علیه السلام) در حدیث معروف مُفَضَّل مى فرماید: «اى مفضّل! درست بیندیش در کارهایى که در انسان قرار داده شده، از قبیل غذا خوردن، خوابیدن و آمیزش جنسى و تدبیرى که در آنها است. خداوند براى هر یک از آنها در طبیعت آدمى، محرک و انگیزه اى قرار داده تا به سوى آن تحریک شود. گرسنگى، انسان را به سوى غذایى مى فرستد که حیات بدن و قوامش در آن است. و خستگى، خوابى را مى طلبد که راحت بدن و تجدید قوا در آن است و شهوت جنسى او را به آمیزشى دعوت مى کند که دوام نسل و بقاى نوع آدمى در آن است».

هرگاه انسان این تحرکات را نداشت و مى خواست از طریق تفکر و به خاطر نیاز بدن به سراغ این امور برود، چیزى نمى گذشت که بر اثر سستى و کوتاهى هلاک مى شد، ولى خداوند بزرگ براى هر یک از این نیازمندى هاى مهم و ضرورى محرکى در طبع آدمى قرار داده است که او را به سوى این امور مى راند.(2)

در خاتمه باید گفت تمام شگفتى هاى دستگاه آفرینش دلالت بر عقل و تدبیر گسترده اى حاکم بر سیستم خلقت مى کند که هر کدام ما را در راه خداشناسى و معرفت آن مدبر یارى مى کند.

آیا روزى مقسوم است؟

در بعضى آیات دارد که خداوند تقسیم روزى مى کند (قَسَمْنابَیْنَهُم مَعیِشَتَهم)(3): «خداوند بین مردم تقسیم معیشت مى کند و او متکفل رزق هر جنبنده اى است: (وَما مِنْ دابَّة فِى الاَرضِ اِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها...)(4): «هیچ جنبنده اى در زمین نیست، الا این که روزى او به عهده خداوند است.»

در بعضى دیگر از آیات آمده که وسعت و تنگى روزى به خواست خدا است: (اَوَ لَمْ یَروَا اَنَّ اللّهَ یَبْسُطُ الرِّزقَ لِمَنْ یَشاءُ وَیَقْدِر)(5): «آیا ندیدند که خداوند هر که را بخواهد صاحب روزى وسیع مى کند و هر که را خواهد تنگ روزى گرداند».

در روایات اسلامى هم به این معنا اشاره شده است امام على(علیه السلام) مى فرمایند: «وقدّر الارزاق فکثّرها و قَلّلها و قسّمها على الضیق والسعة»(6): «خداوند ارزاق را مقدّر ساخته و زیاد و کم نموده و برحسب تنگى و وسعت معیشت آن را تقسیم کرده است».

اکنون این سۆال پیش مى آید که اگر چنین باشد، تلاش و کوشش براى تحصیل معاش و روزى و برنامه ریزى براى بهبود وضع اقتصادى مفهومى نخواهد داشت؟با توجه به سایر آیات و روایات هنگامى که همه در کنار یکدیگر چیده شود، پاسخ این سۆال روشن مى گردد که منظور از تضمین رزق از سوى خداوند و تکفل و تعهد و تقسیم آن فراهم آوردن زمینه ها است، زمینه هایى در خارج از وجود انسان و زمینه هایى در درون وجود او که هرگاه دست به دست هم دهند، انسان سهم خود را از روزى دریافت مى کند، این درست به آن مى ماند که حقوق کارکنان یک شرکت از طرف رئیس آن شرکت تعیین مى شود، ولى هرگز در خانه آنها نمى آورد، بلکه آنها باید شخصاً بروند، و لیست حقوق را پرکنند، و حق خود را دریافت دارند.

این نکته را نیز نباید فراموش کرد که خداوند براى این که مردم در عالم اسباب گم نشوند و روزى را نتیجه منحصر به فرد تلاش و کوشش هاى خود به تنهایى ندانند، گاه به اشخاصى روزى مى رساند ک تلاش چندانى نکرده اند و گاه روزى را از کسانى مى گیرد که تلاش فراوان داشته اند، تا روشن سازد در پشت این دستگاه قدرت دیگرى حاکم است، (ولى نباید فراموش کرد که این در حقیقت یک استثناء است، اما اصل اساسى همان تلاش و کوشش است).

و شاید به خاطر همین مطلب است که در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمده است: «وَاعْلَمُوا اَنَّ الرّزقَ رِزْقان: فَرِزْقُ تَطْلُبُونَهُ وَ رِزْقُ یَطْلُبکُمْ فَاطْلُبُوا اَرْزاقَکُم مِنْ حَلالِ فَاِنّکُم اِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ وُجُوهِها اَکَلْتُموُها حَلالاً وَاِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ غَیْرِ وُجُوهِها اَکَلْتُمُوها حَراماً...»(7): «بدانید رزق دو گونه است: رزقى که شما به دنبال آن مى روید و رزقى که آن به دنبال شما مى آید بنابراین رزق را از طریق حلال طلب کنید که اگر از طریق صحیح آن را بطلبید، آن را به صورت حلال مى خورید و اگر از غیر طریق صحیح بطلبید همان را به صورت حرام مى خورید».

این دو گونگى روزى در واقع دلیل بر جمع میان آیات و روایاتى است که روزى را مقسوم و تضمین شده مى شمرد و آیات و روایاتى که نقطه مقابل آن جد و جهد و تلاش را شرط بهره گیرى از روزى معرفى مى کنند.(8)

به علاوه آگاهى بر این دو گونگى رزق سبب مى شود که افراد حریص از حرص باز ایستند و مۆمنان خود را آلوده کارهاى حرام براى طلب روزى نکنند و محرومان نیز به یاس و نومیدى کشیده نشوند.

این بحث فشرده را با سخنى از امام على(علیه السلام) به پایان مى رسانیم فرمود: «انْظُر اِلَى النَّملَةِ فِى صِغَرِ جُثَّتِها وَلَطافَةِ هِیئَتِها لا تَکادُ تَنالُ بِلَحْظِ البَصَرِ وَلا بِمُسْتَدْرَکِ الفِکْرِ کَیْفَ دَبَّتْ عَلى اَرْضِها وَصُبَّتْ عَلى رِزْقِها تَنْقُلُ الحَبَّة الى جُحْرِها وَتَعُدُّها فِى مُسْتَقَرَّها تَجْمَعِ فى حَرَّها لِبَردِها وَفى وِرْدِها لِصَدْرِها مَکْفُولَةٌ بِرِزْقِها مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِها لا یَغْفلُها المَنّانُ وَلا یَحْرُمُها الدَّیّانُ وَلَوْ فِى الصفا الیابِسِ وَالْحَجَرِ الجامِسِ»(9): «نگاه کنید به مورچه با کوچکى جثه و نازکى اندامش که به نگاه با گوشه چشم دیده نمى شود، یعنى وقتى دقیق نظر کنیم آن را مى بینیم. و به اندیشه درک نمى گردد، چگونه مسیر خود را مى پیماید و براى به دست آوردن روزى اش مى شتابد، دانه را به لانه اش انتقال مى دهد، و آن را در انبارش (براى روز سختى) آماده مى گذارد و در تابستان براى زمستان و هنگام آمدن (روزهاى گرم) براى وقت بازگشتن (روزهاى سرد) دانه ها را گرد مى آورد، خداوند ضامن روزى اش بوده، مناسب حال راه روزى اش را گشاد، پروردگار -بسیار نعمت دهنده ـ از آن غافل نیست و خداوند جزادهنده، آن را محروم و بى بهره نمى گرداند و اگرچه در سنگ خشک (که چیزى از آن نمى روید) و سنگ سخت (که از جایى به جایى حرکت داده نمى شود) باشد».

پی نوشت ها :

1. تفسیر فخر رازى، جلد 24.

2. بحارالانوار، توحید مفضّل، جلد 3، صفحه 79 ـ 78.

3. سروه زخرف، آیه 32.

4. - سوره هود، ایه 6.

5. روم، آیه 37 آیات مشابه این آیه هم در قرآن یافت مى شود.

6. نهج البلاغه، خطبه 91.

7. وسائل الشیعه، جلد 12، صفحه 29.

8. جهت اطلاع بیشتر از این روایات به جلد 12 وسائل الشیعه کتاب التجارة، صفحه 9 و 16 و 18 و 22 و 24 و 26 مراجعه شود.

9. نهج البلاغه، خطبه 227 فیض الاسلام و 185 صبحى صالح.

                                                                                                                                                    فرآوری : محمدی

منبع : کتاب اخلاق اسلامى در نهج البلاغه ج 1،آیت الله مکارم شیرازی