متریالهای هنر سفالگری(2)
انواع خاک های سرامیکی
به طور کلی خاک های سرامیکی به دو گروه تقسیم می شود: نوع اول و نوع دوم.
الف) خاک های نوع اول: خاک های نوع اول خاک هائی هستند که در کنار صخره های مادر که فلدسپات باشد بوجود بیایند و هنوز بوسیله باد یا آب به سایر نقاط برده نشده باشند. سنگ های فلدسپاتی تحت تاثیر آب های زمین که به داخل آن نفوذ می کند مواد محلول خود را از دست می دهند و متلاشی می شوند و گاهی نیز بخار یا گازهای موجود در زمین این کار را انجام می دهند و در نتیجه خاکی بوجود می آورند که کائولن نام دارد. خاک های نوع اول سرامیک خالص اند و چیزی با آن ها مخلوط نشده است، رنگ این نوع خاک ها نیز سفید است.
ب) خاک های نوع دوم: خاک های نوع دوم آن خاک هائی هستند که از زادگاه اصلی خود توسط باد و باران به سایر نقاط برده شده است. مقدار خاک های نوع دوم در طبیعت خیلی بیشتر از خاک های نوع اول است. انتقال خاک توسط آب تاثیر زیادی بر روی آن دارد . زیرا در حین جریان داشتن در داخل رودخانه ها ذرات آن ریزتر می شود. وقتی که از سرعت آب رودخانه کاسته می شود مواد سنگین آن رسوب می کنند و در جائی که کاملاً ساکن می گردد ذرات بسیار ریز ته نشین می شود. این نوع خاک ها در حین عبور از مکان های مختلف نسبت به کائولن ناخالص می شوند و ترکیبات پیچیده تری بخود می گیرند. در این نوع گل ها موادی نظیر کوارتز، میکا، آهن و مواد دیگری نظیر کربن یافت می شود. خاک های نوع دوم از نظیر ترکیب با هم تفاوت دارند. در بعضی از انواع آن ها که کائولن دست دوم است آهن وجود ندارد ولی این کائولن بسیار کمیاب است. بال کلی که یکی از انواع این گل هاست و به عنوان چسب مصرف می شود و دارای مقداری آهن است. پس بطور کلی می توان گفت گل سرامیک ماده ای است که از سیلیس و آلومینا و آب ترکیب شده باشد و وقتی حرارت ببیند سخت و محکم گردد.
بال کلی بر خلاف کائولن دارای دانه های بسیار ریز و آهن زیاد بوده و خاصیت چسبندگی آن خیلی بیشتر است. نقطه ذوب بال کلی پایین تر از نقطه ذوب کائولن است . بال کلی و کائولن هر دو ممکل هم هستند و به همین جهت آن ها را با هم مخلوط می کنند. بال کلی از گل های نوع دوم است و در 1300 درجه متراکم و محکم می شود. درصد انقباض بال کلی 20% است و آن را برای اصلاح گل هایی که چسبندگی کمتری دارند مصرف می کنند ولی مقدار آن نباید بیشتر از 15 % باشد. رنگ بال کلی خاکستری است زیرا کربن آن زیاد است ولی این کربن در موقع پختن می سوزد و تأثیری روی پخته آن ندارد. بعضی از انواع بال کلی فاقد کربن است و به همین جهت رنگ آن ها سفید می باشد .
انواع خاک های سرامیکی:
کائولن: شرایط مختلف زمین شناسی باعث ایجاد گل هائی با خواص فیزیکی و شیمیائی مختلفی شده است. سفال سازان فقط آن هایی را مورد استفاده قرار می دهند که برای کار آن ها مناسب باشد. یکی از انواع مهم گل سرامیک که مورد استفاده زیادی دارد کائولن است. این گل تا اوایل قرن 18 در اروپا مورد توجه نبود و بعداً در سرامیک سازی طرف توجه قرار گرفت. ولی در چین ظروف چینی سفید در اوایل 200 پیش از میلاد و یا جلوتر ازآن ساخته می شد. ایجاد کوره هائی که درجه حرارت آن ها 1200 درجه باشد به همراه ساختن ظروف چینی ظریف و شفاف در چین در حدود 600 سال بعد از میلاد اتفاق افتاد . از این نظر چینی ها هزار سال جلوتر از اروپائی ها بوده اند. کائولن در چین بیشتر از هر جای دیگری یافت می شود. چسبندگی کائولن چینی نیز نسبتاً زیاد است و برای کار بسیار مناسب می باشد. سرامیک سازان چینی در ابتدا ظروف سفید ولی کم دوامی از کائولن می ساختند ولی پس از چندین صدسال تجربه توانستند کوره هائی با درجه حرارت بالا به وجود بیاورند و یا چیزهائی به کائولن اضافه کنند تا بتوانند چینی واقعی را که سخت و نسبتاً شفاف است بسازند. کائولن از گل های نوع اول است و خود از تجزیه فلاسپات در مجاورت رطوبت هوا و آب به وجود می آید، ذرات آن نسبتاً درشت و در مقایسه با گل های نوع دوم چسبندگی آن بسیار کم است. کائولن کلی نسبتاً خالص است و موادی نظیر آهن در آن یافت نمی شود. کائولن در 1800 درجه ذوب می شود و چسبندگی آن نیز کم است. برای اصلاح آن مواد دیگری به آن اضافه می کنند .
بال کلی: بال کلی بر خلاف کائولن دارای دانه های بسیار ریز و آهن زیاد بوده و خاصیت چسبندگی آن خیلی بیشتر است. نقطه ذوب بال کلی پایین تر از نقطه ذوب کائولن است . بال کلی و کائولن هر دو ممکل هم هستند و به همین جهت آن ها را با هم مخلوط می کنند. بال کلی از گل های نوع دوم است و در 1300 درجه متراکم و محکم می شود. درصد انقباض بال کلی 20% است و آن را برای اصلاح گل هایی که چسبندگی کمتری دارند مصرف می کنند ولی مقدار آن نباید بیشتر از 15 % باشد. رنگ بال کلی خاکستری است زیرا کربن آن زیاد است ولی این کربن در موقع پختن می سوزد و تأثیری روی پخته آن ندارد. بعضی از انواع بال کلی فاقد کربن است و به همین جهت رنگ آن ها سفید می باشد .
گل نسوز: اینگل در مقابل حرارت دوام زیادی دارد و بعضی از انواع آن چسبناک و بعضی دیگر فاقد چسبندگی است. رنگ این گل پس از پختن قهوه ای تیره می شود. از این گل برای ساختن آجر نسوز و کوره های ذوب فولاد استفاده می کنند، این گل اگر با گل های دیگر مخلوط شود وتکسچر(بافت) خاصی به آن ها می دهد .
گل استون ور: استون ور بین 1200تا1300 درجه سانتیگراد پخته شده و از گل های نوع دوم محسوب می شود و رنگ پخته آن از خاکستری روشن تا قهوه ای تیره تغییر می کند .
گل معمولی سرامیک(اژتن ور) :این نوع گل دارای مقدار زیادی آهن بوده و در حرارت 950 تا 1100 درجه پخته می شود. ظرف های معمولی سرامیک و کاشی ها را با این گل می سازند .
خاک های رسی در ایران
شناسائی و استخراج خاک های رسی در ایران به طور کلی وضعیت علمی مشخص نداشته است. در زمان های گذشته وجود سفالگری سنتی در کشور به علت احتیاج جامعه رونق فراوان یافته بود ودر مقابل به علت عدم دسترسی به خاک های سفید پخت ، تشخیص و تحقیق و بررسی خاک های مذکور که از مرغوبیت خاصی برخوردار بودند ممکن نگردیده است. از طرفی پس از صنعتی شدن کشور و احداث کارخانه های مختلف با تکنولوژی پیشرفته در 30 سال اخیر(که منجر به تولید انبوه شده است) و مساعدت کارشناسان خارجی نسبت به شناخت و طبقه بندی خاک های مختلف، هماهنگی و استاندارد نمودن مواد مذکور به طور عام میسر نگردیده و تاکنون به صورت پراکنده در دسترس می باشد .در حال حاضر به جز معدن کائولن زموز مرند که از طریق سازمان زمین شناسی و سایر مراکز پژوهشی و صنعتی مورد بررسی قرار گرفته است، سایر معادن از لحاظ علمی دارای شناسنامه مشخص نیست و مدارکی که مفید در این زمینه باشد. بسیار محدود و نادر است .با در نظر گرفتن امکانات موجود از نظر عدم دسترسی به مراجع و مراکز و اسناد مربوط در ایران مۆلف فقط به کمک مقالات و یادداشت های منتشر شده وتوجه تجربیات شخصی خود در این زمینه مطالب مذکور را جمع آوری نموده. کائولین زنوز مرند ـ خاک منطقه کوشک نصرت ـ خاک زنجان ـ ایلیت زنجان ـ خاک قواشه سمنان ـ خاک درجزین سمنان ـ خاک میانه(قره آقاج) ـ خاک آباده ـ خاک تاکستان قزوین ـ خاک عبدل آباد قزوین ـ خاک زاویه ساوه ـ خاک هشترود ـ خاک نی نی اصفهان ـ خاک سر کویر ـ خاک آبعلی ـ خاک بوئین زهرا ـ خاک آبگرم زنجان .
بخش هنری تبیان
منبع: سایت سیمرغ/ نسرین شاهرخی و مریم محبعلی
