یک داستان از هزار دستان

به مناسبت شصت وهشتمین سالگرد تولد علی حاتمی

زنده یاد علی حاتمی پس از ساخت مجموعه های تلویزیونی "مثنوی معنوی"و "سلطان صاحبقران" ، سومین اثر تلویزیونی اش را با عنوان "هزاردستان" ساخت. او در این مجموعه  بهترین عوامل و بازیگران چون مازیاپرتو ،مهرداد فخیمی، مرتضی حنانه ،ولی الله خاکدان ، جمشید مشایخی، عزت الله انتظامی، علی نصیریان، داود رشیدی ، محمدعلی کشاورزو..... را انتخاب کرد.

در مجموعه "هزاردستان" شخصیتهایی چون شعبون استخوانی تا روحانی مبارز و جلیل القدری که بار مبارزه در بسیاری از زمینه ها به دوش می کشید، حضور داشتند. فضاهای تهران قدیم که بارزترین جلوه بصری این مجموعه است به طراحی دکور جانی کورنتا و به سرپرستی خود حاتمی وابسته بود و در این فضا انواع اماکن قدیمی لحاظ وجود داشت.

در واقع احداث شهرک سینمایی غزالی درسال 1358 در بزرگراه کرج به طرح و پیشنهاد شادروان علی حاتمی، کارگردان شهیر سینمای ایران و اجرای ولی الله خاکدان، آغاز شد. طرح علی حاتمی و ولی الله خاکدان تولید سریالی با مضمون تاریخ سیاسی معاصر ایران بود که فاصله ای کوتاه از اوایل دوره پهلوی اول را در بر می گرفت.

همزمان با آغاز تولید "هزار دستان"، از آنجا که این سریال شرایط جغرافیایی و شهری مناسب همان دوران اوایل قرن چهاردهم خورشیدی را لازم داشت، احداث شهرک سینمایی نیز آغاز شد. 10 هکتار مساحت برای ساخت و بازسازی تهران قدیم در نظر گرفته شد و سپس عکسهایی از ساختمانها، عمارتهای دولتی، محله ها، خیابانهای تهران و لباس و نوع پوشش تهیه شد.

حاتمی عکسها و اسناد را در شهرک سینمایی "چینه چیتا" ایتالیا، با کمک نقاش ایتالیایی اتود زد و تابلوهای کوچکی به وجود آورد. سپس با کمک یکی از بهترین دکوراتورهای ایتالیایی به نام جانی کورنتا و گروه بزرگ او نقشه شهرک را در مقیاس یک هزار برابر کوچکتر ترسیم کرد و با ساخت ماکتی از شهرک به ایران بازگشت. علی حاتمی پس از مدتی با بررسی زمینهای کنار بزرگراه تهران کرج، احداث شهرک سینمایی را در اسفند سال 1358 ، آغاز کرد.

از مکانهای سریال "هزار دستان" می توان به میدان توپخانه، ساختمان شهرداری، لاله زار، اکباتان، گراند هتل ،جواهر فروشی قازاریان، ساختمان شاه آباد، چاپخانه مظفر و کافه پارس تهران قدیم اشاره کرد.

مجموعه تلویزیونی 'هزاردستان' از جمله نمونه های انگشت شمار تولید شده در سه دهه اخیر است كه به ماندگاری در گذر زمان دست یافته و همچنان برای نسل های مختلف دارای ارزش های هنری بسیاری است.

'هزاردستان' كه كلید ساخت آن در اواخر دهه 50 شمسی زده شد و در نیمه دهه شصت به روی آنتن رفت، دو دهه از تاریخ معاصر ایران را به تصویر كشیده و شخصیت های خود را در این بازه زمانی وارد كرده است.

با این تفاوت كه شخصیت های یاد شده هر یك نمادی از مابه ازاهای واقعی خویش بوده و كارگردان دخل و تصرف های بسیاری در آنان صورت داده است.

موضوعی كه از سوی مخالفان حاتمی به وی نسبت داده شده و وی را به خاطر دست بردن در تاریخ، مورد نكوهش قرار داده اند و این در حالیست كه خود وی هیچگاه خود را فیلمسازی تاریخی ندانسته است.

در 'هزاردستان' نیز این اتفاق رخ داده و شخصیت هایی همچون 'خان مظفر'، رییس پلیس شهر تهران و به خصوص 'شعبان استخوانی'، نمونه های تاریخی خود را به ذهن مخاطب متبادر می سازند، در حالی كه تنها شخصیت های یاد شده رگه هایی از شخصیت های واقعی را با خود دارند.

حاتمی به عنوان فیلمسازی علاقه مند به تاریخ معاصر و جامعه آن دوران، در 'هزاردستان' دست به كار بزرگی زده و تهران ابتدای قرن چهاردهم شمسی را از هرجهت بازسازی كرده است.

ساخت شهركی سینمایی به همت 'ولی الله خاكدان' و خود حاتمی،

واقع گرایی كار و باورپذیری اثر را به حدی افزایش داد كه بلافاصله پس از اتمام پخش آن از شبكه اول سیما، تورهایی برای بازدید از این شهرك ترتیب داده شد كه با استقبال خوبی از سوی مردم مواجه شد.

ساخت دكور 'گراند هتل' و 'میدان توپخانه قدیم' اوج هنرنمایی گروه صحنه 'هزاردستان' است كه بعدها كمتر شاهد نمونه ای نزدیك به آن به لحاظ كیفی بوده ایم.

بخش مهمی از جذابیت های 'هزاردستان' به عنوان مجموعه ای تلویزیونی به قصه گو بودن آن بازمی گردد كه داستان خود را به شكل غیر خطی روایت كرده، بی آنكه مخاطب را سردرگم می سازد.

برای نمونه باید به شروع كار كه با زندانی شدن 'رضا خوشنویس' مسن به دست 'مفتش شش انگشتی' آغاز شده، اشاره كرد كه در ادامه با فلاش بكی ظریف، قصه به زمان گذشته و تفنگچی بودن 'رضا' بازمی گردد.

در حقیقت این رفت و برگشت های زمانی، بواسطه كمی آن و نیز هوشمندی كارگردان در استفاده به جا از آن، ریتم كار را به هم نزده و دوپارگی بر آن حاكم نكرده است.

در 'هزاردستان' فیلمنامه عامل مهمی در موفقیت آن داشته و شخصیت ها اغلب دارای هویت مستقل و مشخصی هستند.

شخصیت هایی كه با وجود بهره گیری از خصوصیاتی تیپیك، هیچ یك در چنبره كلیشه ها اسیر نشده و تیپ - شخصیت لقب گرفته اند.

برای نمونه می توان به 'شعبان استخوانی' اشاره كرد كه تقریبا تمامی وجوه كلیشه ای لات های قدیم طهران را دارد، اما ریزه كاری به كار رفته در آن موجبات تمایزش را فراهم آورده است.

سرسپردگی 'شعبان استخوانی' به قدرت كه شباهت های وی به 'شعبون بی مخ' كودتای ننگین 28 مرداد 1332 را پررنگ تر كرده، این تمایزها را بیشتر نشان داده و لایه های بیشتری بدان بخشیده است.

در طرف دیگر داستان، 'رضا تفنگچی' قرار دارد كه از یك زندگی لاابالی گونه به یكباره تغییر جهت داده و به مبارزه با شخصیت های فاسد سرسپرده استعمار می پردازد.

این چرخش 'رضا' به هیچوجه تحمیلی و نچسب جلوه نكرده زیرا شخصیتی تاثیرگذار به نام 'ابوالفتح' پشت سر 'رضا' قرار دارد.

در واقع حاتمی، 'ابوالفتح' را مكمل 'رضا' قرار داده و از آن برای جهش شخصیت اصلی خود بهره گرفته است.

'خان مظفر' نیز نمادی از شخصیت های قدرتمند وابسته به كشورهای خارجی است كه همیشه در سایه قرار داشته و از آدم ها، فقط در جهت منافع خود بهره می گیرد.

قدرت پوشالی 'خان مظفر' كه در نهایت به دست 'سید مرتضی' نابود

می شود، خوب از كار درآمده و در كنار آن برخی ریزه كاری های به كار رفته همچون علاقه خان به خانواده، شعر و موسیقی، به چند وجهی شدن آن كمك شایانی كرده است.

شخصیت 'مفتش شش انگشتی' یكی از بهترین ضد قهرمان های تاریخ مجموعه های تلویزیونی ایران است كه در ابتدا منفی جلوه كرده اما در ادامه شمایلی خاكستری پیدا می كند.

اشاره درست حاتمی به كودكی پررنج و مشقت مفتش نیز در نزدیك شدن مخاطب و دلسوزی نسبت به این شخصیت، بسیار موثر بوده است؛ بگونه ای كه در انتها نسبت به كشته شدنش در شب عروسی به دست نوچه 'شعبان استخوانی'، متاثر شده و كینه عمیق تری نیز نیز نسبت به 'خان مظفر' به دل می گیرد.

حاتمی در خلق دیگر شخصیت ها نیز سنگ تمام گذاشته و نسبت بدانها مسوولانه رفتار كرده است كه برای نمونه می توان به 'شعبان استخوانی'، مفتش اداره تامینات و همسر ابوالفتح اشاره كرد.

'هزاردستان' به مانند دیگر آثار حاتمی، گفت وگوهای فوق العاده ای دارد كه بسیار شنیدنی و جذاب جلوه می كند.

در واقع گفت وگوهای میان شخصیت ها در عین آنكه نشان دهنده طبقه اجتماعی فرد است اما امضای ویژه كارگردان را نیز پای خود دارد.

نكته دیگری كه ماندگاری 'هزاردستان' را رقم زده، استعمارستیزی این اثر است كه در بخش زمان حال 'هزاردستان' به بهترین شكل متبلور شده است.

حمله متفقین به ایران بی طرف در جنگ، به شكلی تاثیرگذار در این مجموعه به تصویر كشیده شده و مخاطب را تحت تاثیری عمیق قرار می دهد.

وی به عنوان كارگردان، تسلط ویژه ای نیز بر روی وجوه فنی كار داشته و كیفیت والایی را بر آن حاكم كرده است.

برای مثال می توان به فیلمبرداری درخشان و قاب های چشم نواز زنده یاد 'مهرداد فخیمی' در كنار چهره پردازی فوق العاده بازیگران اشاره كرد كه مونتاژی حیرت انگیز آن را همراهی می كند.

همینطور دوبله درخشان كار كه بسیار به 'هزاردستان' كمك كرده و یكی از بهترین نمونه های دوبله تلویزیونی به شمار می رود.

'هزاردستان' از معدود مجموعه های تلویزیونی است كه گروهی از بهترین های سه نسل از بازیگران ایران را گردهم آورده و بازی های خیره كننده ای را از آنان اخذ كند؛ 'عزت الله انتظامی در نقش 'خان مظفر'، 'محمدعلی كشاورز' در نقش 'شعبان استخوانی'، 'جمشید مشایخی' در نقش 'رضا تفنگچی' و 'داود رشیدی' در نقش 'مفتش شش انگشتی' از نمونه های درخشان آن به حساب می آیند كه هیچگاه از خاطر علاقه مندان سینما و تلویزیون پاك نخواهد شد.

منابع:ایرنا ، مهر ، بانک اطلاعات سینمایی ایران