نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار

در اواخر قرن ششم هجری و اوایل قرن هفتم، یعنی كمی ‌پیش از اینكه چنگیز با لشكر بیشمارش كشور ما را مورد هجوم قرار دهد، در كارگاههای كوزه‌گری كاشان و ری و ساوه و گرگان، تحول فوق‌العاده بوجود آمد، و هنرمندان سفال ساز با همكاری نقاشان هم عصر خود ظروف بسیار زیبائی ساختند، كه هر یك به منزله شاهكاری از هنر نقاشی آن دوران می‌باشند.

یكی از ظروف كاسه ایست كه امروز در اختیار مجموعه آقای «مرتیزشیف» می‌باشد و شترسواری را نشان می‌دهد كه دختر زیبائی را در ترك خود سوار كرده. دختر با چنگی كه در دست دارد ترانه ای می‌نوازد، و مرد شتر سوار مشغول شكار آهویی است. تیری كه از كمان شتر سوار رها شده بر گوش آهو اصابت كرده و حیوان گوش خود را با پا می‌خراشد. احتمالاً تیر دیگری از كمان شترسوار رها خواهد شد و پای عقب حیوان را به گوشش خواهد دوخت.

این همان نقش بهرام گور و آزاده است كه نظامی ‌آنرا به شعر آورده. شكارچی و نوازندة چنگ و آهو همه بهانه‌ای برای هنرمند بوده‌اند كه رنگ‌های متناسبی را با هم مخلوط كرده در روی ظرف قرار دهد، بطوریكه یك كاسه معمولی به شاهكاری هنری مبدل گردد.

این موضوع بارها در روی ظروف نقره ساسانی و روی گچبریها و نقاشی‌های دیواری كاخهایشان نقش گردیده. نكته‌ای كه می‌تواند آموزنده باشد این است كه هنوز شش قرن بعد از انقراض سلسله ساسانی هنرمندان ایرانی ظروف لعابدار خود را به سبك پدرانشان تزیین می‌كردند.

قیافه شتر سوار و چنگ زن به قدری به هم شبیه است كه نمی‌توان زن و مرد را از هم تشخیص داد.

صورتها گرد، شبیه به قرص ماه، ابروها مانند كمان، چشم‌ها بادامی ‌و دماغ‌ها قلمی ‌است. لبها مانند غنچه گل كوچك‌اند. این همان صفاتی است كه شعرای همزمان سازندگان این كاسه، در اشعارشان به عنوان بهترین نمونه یك زن زیبا آورده‌اند.

همین خصوصیات در كاسه دیگری كه در كاشان ساخته شده و امروز در موزه ویكتوریا و آلبرت است دیده می‌شود. این ظرف در اواخر قرن هفتم هجری ساخته شده و اسب سواری را نشان می‌دهد كه در میان مرغزاری پر از گل و بلبل خرامان می‌گذرد خرگوشها در گوشه و كنار مرغزار می‌دوند، مرغهائی مشغول برچیدن دانه می‌باشند.

قیافه اسب سوار كاملاً مطابق سلیقه شعرا و نویسندگان ایرانی نقش شده، صورتی گرد مانند قرص ماه شب چهارده، دو بادام بجای دو چشم، دو كمان بجای ابرو، غنچه ای بجای دهان، و دماغی شبیه به قلم. تمام این خصوصیات به قدری ایرانی است كه حتی در عصر حاضر نقاشان ایرانی كه هنوز به سبك قدیم ایران كار می‌كنند نظایر این تصاویر را در روی شمایلها و در بالای حمام‌ها و سر درها و روی كاشیهای دروازه‌های شهرها قرار می‌دهند. به عبارت دیگر می‌توانیم بگوئیم كه این نقاشی صد در صد اصیل ایرانی است، كه از زمان هخامنشی تا امروز تحت تأثیر هیچ سبك خارجی قرار نگرفته، و مخصوص عامه مردم ایران است. ‌هاله‌ای به دور سر اسب سوار كشیده شده، و فرشته بالداری در بالای سر او پرواز می‌كند. حالت اسب سوار و فرشته بالدار كه در بالای سر اوست نقش این كاسه را به نقش برجسته خسرو پرویز در طاق بستان نزدیك می‌نماید، و اصلیت ایرانی بودن آن را بیشتر آشكار می‌سازد.

از تمام ظرفهائی كه در اواخر قرن ششم هجری در ایران ساخته شده و به دست ما رسیده زیباتر كاسة لعابداری است كه در كارگاههای ساوه به كوره رفته، و امروز جزو مجموعه «پاریش و استون» می‌باشد.

یكی از محسنات این ظرف این است كه هنرمند در ضمن كتیبه ای كه دور ظرف نقش شده تاریخ ساخت ظرف (اول محرم 583 ) را قید كرده. مانند اینكه می‌دانسته است كه كاسه او دارای ارزش هنری است و روزی به دست آیندگان خواهد رسید، و با قید تاریخ در روی ظرف خود بسیاری از مطالب مربوط به تاریخ هنر را برای ما آشكار ساخته است. این كاسه مرد یا زنی را نشان می‌دهد كه بر خری سوار است. رنگ خاكستری حیوان با رنگ قرمز پالانی كه بر رویش قرار داده شده تناسب فوق العاده [4] دارد. روی سر سوار‌هاله ای نظیر كاسه موزه ویكتوریا و آلبرت كشیده شده، و این‌هاله در اطراف سر و صورت چهار نفر از همراهان او نیز دیده می‌شود. فرشته ای به صورت یك زن بالدار در بالای سر سوار در پرواز است. این طور به نظر می‌رسد كه تمام این اشخاص زن باشند. سبك نقش صورتها و دهان و دماغ و ابرو و غیره همان سبكی است كه در دوسه كاسه مذكور بالا دیده شد و به نقاشیهای كتب مصوری كه از پیروان مانی در ناحیه تورفان (تركستان) پیدا شده فوق العاده شبیه می‌باشد، و این مطالب می‌رساند كه این سبك در حقیقت سبك واقعی ایرانیست كه تا عصر حاضر در میان «عام مردم» یا «مردم عامه» وجود دارد. این اشتباهی است كه بعضی از نویسندگان تصور كرده‌اند كه این قیافه‌های گرد تقلید از چین است.

همین خصوصیات نیز در كاسه دیگری كه در مجموعه «گونتر» است اسب سواری را در حال حركت نشان می‌دهد موجود است.

این كاسه نیز امضاء دارد و سازنده آن محمد بن ابوالحسن می‌باشد كه در كارگاههای كاشان كار می‌كرده. اسب سوار در میان مرغزاری می‌تازد و تازیانه‌ای را كه در دست دارد بر پشت اسب میزند. مهارت استاد در این بوده است كه نقش خود را طوری در دایره كاسه قرار داده كه كاملاً با آن تطبیق پیدا كرده است. از آنچه گفته شد بر می‌آید كه نقاشی اصیل ایران را فقط در روی صفحات مصور نباید جستجو كرد و ظروف سفالین لعاب دار ایران هركدام شاهكارهائی از هنر نقاشی ما می‌باشند.

توضیح تصاویر

كاسه سفالین لعابدار مربوط به اواخر قرن ششم هجری (شكل 1)

كاسه سفالین لعابدار مربوط به اواخر قرن هفتم هجری كه در كاشان ساخته شده و امروز در موزه «ویكتوریا و آلبرت» نگهداری می‌شود (شكل 2)

كاسه سفالین لعاب دار مربوط به اواخر قرن ششم هجری كه در ساوه ساخته شده جزو مجموعه «پاریش و استون» می باشد(شكل 3)

كاسه سفالین لعاب دار از كار «محمد بن ابوالحسن» كه در كارگاه كاشان ساخته شده و امروز در مجموعه «گونتر» دیده می‌شود (شكل 4)