تبیان، دستیار زندگی
محمد زمان از مشهورترین هنرمندان عصر صفوی و مکتب فرنگی سازی است
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

محمد زمان، هنرمندی ساختارشکن


محمد زمان از مشهورترین هنرمندان عصر صفوی و مکتب " فرنگی سازی" است.


محمد زمان، هنرمندی ساختارشکن

محمد زمان نقاش، تصویرگر و قلمدان نگار ایرانی است که محتملا در فاصله سالهای 1049 تا 1120 هجری قمری زندگی می کرد.

وی به سبب نوآوری و وسعت تاثیر بر دیگران ، یکی از شخصیت های برجسته در تاریخ نقاشی ایران به شمار می آید. او برخی از اسلوب های طبیعت پردازی را به کار گرفت و کوشید شیوه خاصی از تلفیق عناصر نقاشی ایرانی ، اروپایی و هندی به وجود آورد.

محمد زمان فرزند حاج یوسف قمی بود و آثار متعددی با امضای " محمد زمان" ؛ " یا صاحب الزمان"؛ " زمان" و یا بدون امضا از خود به جای گذاشت.

در شرح احوال او نوشته اند که وی به فرمان شاه عباس دوم صفوی برای هنرآموزی به ایتالیا فرستاده شدو در آنجا به دین مسیحیت گروید و نام خود را به " پائولو زمان" تغییر داد. پس از بازگشت به ایران، از ترس شاه  و روحانیون به دربار امپراتور گورکانی هند گریخت. سپس دوباره به دربار ایران آمد و در مقام نقاش دربار به فعالیت پرداخت. بر اساس تحقیق " کریم زاده تبریزی"، هنرشناس ایرانی، محمد زمان نه هرگز از ایران خارج شد و نه هرگز دین خود را تغییر داد. وی در قم و اصفهان آموزش دید و محتملا شاگرد استادانی چون " معین مصور" و " شیخ عباسی" بود.

در مورد چگونگی آشنایی او با روش طبیعت گرایی می توان چنین فرضی را پذیرفت که وی با نقاشان اروپایی مقیم اصفهان ارتباط داشته و شگردهای برجسته نمایی و ژرفنمایی را از آنان آموخته است. علاوه بر این محتملا او با دقت در آثار تصویر اروپایی و هندی که در آن زمان به ایران می رسیدند، و حتی از روی رونگاری این آثار توانسته است مسائل فنی و تکنیکی مورد علاقه خود را حل کند. نتیجه ی این نوع هنر آموزی تجربی و غیر منسجم را در آثار التقاطی او می توان مشاهده کرد.

اگر سکونت ارمنیان در جلفای نو، فعالیت تجاری اروپاییان در اصفهان، پذیرش مبلغان مسیحی از سوی شاه سلیمان صفوی و رواج نمونه های نقاشی اروپایی و " نقاشی گورکانی" در ایران را مورد توجه قرار دهیم، به علت وجود موضوع های غربی در برخی آثار مرقوم محمد زمان پی خواهیم برد. به سخن دیگر ، تصاویر او از موضوع عای مسیحی، مانند ملاقات حضرت مریم با الیصابات، و موضوع های اساطیری غربی، مانند " ونوس و آمور"، که به سفارش شاه سلیمان کشیده شده اند، دلیلی بر سفر محمد زمان به ایتالیا و احیانا گرویدن به دین مسیحی، نمی تواند باشد.

در شرح احوال او نوشته اند که وی به فرمان شاه عباس دوم صفوی برای هنرآموزی به ایتالیا فرستاده شدو در آنجا به دین مسیحیت گروید و نام خود را به " پائولو زمان" تغییر داد. پس از بازگشت به ایران، از ترس شاه  و روحانیون به دربار امپراتور گورکانی هند گریخت. سپس دوباره به دربار ایران آمد و در مقام نقاش دربار به فعالیت پرداخت

او مجالس مذهبی دیگری چون " جلوگیری از ذبح اسماعیل" را نیز به روش اروپایی نقاشی کرده است. در واقع بازسازی باسمه های اروپایی و از جمله تصاویر مذهبی و یا اساطیری ، امری معمول در آن روزگار بود و دیگر نقاشان هندی و ایرانی نیز برای نشان دادن مهارت خود، دست به چنین تجربه هایی می زدند. از سوی دیگر، حضور عناصر نقاشی گورکانی در برخی آثار محمد زمان نیز چنان قوی و بارز نیست که دلیلی برای اقامت وی در هند و تاثیرپذیری مستقیم از شیوه نقاشی دربار گورکانیان تلقی شود.

به هر حال هنوز نکات ناروشنی درباره ی زندگی محمد زمان و چگونگی هنرآموزی او وجود دارد . ولی بر اساس آثارش می توان به این نتیجه رسید که وی با هدف ایجاد تحولی در سنت نگارگری، و نه صرفا به منظور طبع آزمایی و یا به پیروی از سلیقه رایج، به نقاشی اروپایی روی آورد و این نکته ، عمده ترین وجه تمایز او از دیگر نقاشان " فرنگی ساز" همعصرش بود.

نظام زیبایی شناختی نگارگری قدیم ایرانی، که در مکتب" اصفهان" دچار گسیختگی شده بود، در نقاشی محمد زمان جای به نوعی طبیعتگرایی ناکامل می دهد. او به طرزی دلخواه و با برداشتی سطحی از دستاوردهای هنرمندان دوران رنسانس بهره می گیرد و از همین رو ، آثارش فاقد اصول و قواعد صحیح پرسکتیو ، ژرفنمایی جوی، تنظیم نور و سایه و کالبد شناسی اند. از سوی دیگر چون به تجسم سه بعدی فضا و اشیا، و کاربست رنگهای موضعی و طبیعی گرایش دارد ، روش رنگبندی نگارگران پیشین را کنار می گذارد . ولی به سنت آرایه بندی همچنان وفادار می ماند و راه حل های خاص خود را برای همسازی عناصر تصویری و تزیینی می یابد. علاوه بر موارد مشخص برخی چهره ها ، جامگان، گیاهان و پرندگان در حال پرواز، تاثیراتی کلی از نقاشی گورکانی را در کار محمد زمان می توان تشخیص داد.

هنوز نکات ناروشنی درباره ی زندگی محمد زمان و چگونگی هنرآموزی او وجود دارد . ولی بر اساس آثارش می توان به این نتیجه رسید که وی با هدف ایجاد تحولی در سنت نگارگری، و نه صرفا به منظور طبع آزمایی و یا به پیروی از سلیقه رایج، به نقاشی اروپایی روی آورد و این نکته ، عمده ترین وجه تمایز او از دیگر نقاشان " فرنگی ساز" همعصرش بود.

محمد زمان در طرز دید و در شیوه و اسلوب نقاشی ایرانی تغییری مهم ایجاد کرد . ولی کوشش آگاهانه ی او در پاسخگویی به ضرورت تحول در این عرصه ی هنری چندان پربار نبود. با این حال وی استعداد و توانایی آن را داشت که با تلفیق سنتهای مختلف به شیوه ای دست یابد که سرمشقی برای بسیاری از نقاشان بعدی باشد.

به استناد قلمدانی که با رقم " یا صاحب الزمان" و مورخ 1070هـ.ق از او به جای مانده ، می توان وی را نخستین قلمدان نگار ایرانی محسوب کرد. همچنین او از نخستین نقاشان ایرانی بود که به موضوع گل و مرغ پرداخت. از فعالیتهای  دیگر وی می توان به سه تصویری اشاره کرد که وی به کتاب " خمسه نظامی" محفوظ در کتابخانه ی بریتانیا افزود.

لازم به ذکر است که برادر بزرگتر وی " محمد ابراهیم" ملقب به " کاتب السلطان" در خوشنویسی و تذهیب دست داشت و برادر دیگرش " حاجی محمد" به نقاشی گل و مرغ می پرداخت. پسران محمد زمان نیز ، "محمد عل" و " محمد یوسف" ، نقاش بودند و شیوه پدر را سرلوحه کار خویش قرار دادند.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منبع: دایره المعارف هنر/ رویین پاکباز